Монгол улс өрөнд баригдаж дампуурах дөхөөд, төр нь гаднаас мөнгө олох эрэлд мордон хагас жил өнгөрөв. Эцэст нь Олон улсын валютын сангийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-т хамрагдан, 440 сая доллар, түүнийг дагасан гурван тэрбум долларын Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн банк болон Япон, Өмнөд Солонгосын зээл авах урьдчилсан тохиролцоонд хүрэв. Үүнээс гадна Хятад улс Төвбанкинд олгосон зээлийн (своп) хугацаагаа сунгахаа мэдэгдсэнээр Монгол нийтдээ 5.5 тэрбум ам.долларын санхүүжилт авах нь.
Харин өмнө нь зээлж авсан тэр их мөнгө хөрөнгө хаана, яаж зарцуулагдсан, эрх мэдэлтнүүдийн хэн нь хэрхэн зувчуулсныг бүгдийг нь ил тод зарлахыг, луйварчидтай хариуцлага тооцохыг иргэд төрөөсөө шаардаж байна. Учир нь өмнөх болон шинэ өрийг эцсийн дүндээ “зарцуулсан” түшмэд биш, ард иргэд төлж байгаа тул энэ шаардлага бол зүй ёсны, шударга явдал мөн.
I ҮЗЭГДЭЛ-ЭЛЬДОРАДО
Монголын эдийн засаг 2011 онд 17.6 хувиар буюу дэлхийд тэргүүлэн далайцтай өсөж, мөнгөн тэмдэгт нь хамгийн их чангарсан улс болов. Алт, зэс, нүүрс зэрэг ашигт малтмалын арвин нөөцөөрөө ч баян орнуудтай зэрэгцэн гадаад, дотоодын олон саятан төрүүлсэн манай улсыг хөрөнгө оруулагчид шинэ Эльдорадо (Алтан улс, исп.) гэж нэрийдэж байсан юм.
Үлгэр жаргахгүй гэдэгт итгэсэн төр нь шуурхай хөдөлж, Засгийн газар нь байгуулагдсанаасаа хойш дөрөвхөн сарын дотор үлэмж том өр тавьж эхлэв. 2012 оны УИХ-ын сонгуулийн үр дүнд МАН ба АН-ын эвслийн Засгийн газрын тэргүүн Н.Алтанхуягийн баг гадаадын хөрөнгийн зах зээлээс 1.5 тэрбум ам.долларын бонд босгож, “Чингис” гэж нэрлэлээ. “Алтаномикс” төдөлгүй “Самурай”, “Дим сам” нэртэй бонд, Засгийн газрын баталгаатай Хөгжлийн банкны зээлийг цувруулан авсаар таван жилийн дараа гурван ч Засгийн газар дамжин, эдийн засагтайгаа тэнцүү буюу 10 тэрбум долларын өр тавьжээ. Үүний дээр хувийн хэвшлийн зээлийг нэмбэл Монгол Улсын нийт өр ДНБ-ээсээ 1.7 дахин томроод байна.
Эхэндээ Засгийн газар зээлээ юунд зарцуулахаа мэдэхгүй, хүүг нь төлсөөр бүтэн жилийг өнгөрөөв. Тэгээд гэнэт сэрсэн мэт хорь, гучин жилийн хугацаатай, хөгжлийн зээлээр санхүүжих ёстой дэд бүтэц рүү заримыг нь орууллаа. Амьдралдаа зам барьж үзээгүй компаниуд тэр зээлийг нь аваад дэд гэрээлэгч хайж байв. Хөгжлийн банкны олгосон зээлийн талыг нь хариуцсан Засгийн газар нь ч, нөгөө талыг нь авсан компаниуд нь ч үүнийгээ төлөхгүй, нийт эргэн төлөлт долоон хувьтай байгааг хэдэн сарын өмнө мэдээлэв. Тэгвэл энэ зээлүүдийг хэний, ямар шийдвэрээр олгосон, яг юу хийсэн, хагас нь хаачсаныг мэдэж буй хүмүүс нь хаана яваа юм бол оо.
Түшмэд шударга харагдах үүднээс том зээлийн багахан хэсгээр нь иргэдээ “халамжилж”, хүүхэд бүрт сар тутам 20 мянган төгрөг өгч эхлэв. Төвбанк нь (Монголбанк) үнэ тогтворжуулах, орон сууцны хөнгөлөлттэй зээл олгох нэрээр найман их наяд төгрөг банкуудаар тараан, зээл олгох эрхгүй атлаа заримыг нь хувийн компаниудад өгч орхив.
Төлөх цаг нь болсон ч үүнийг дамжуулан зээлсэн, захиран зарцуулсан, авсан хүмүүс нь одоо хаана байгаа нь тодорхойгүй байна. Аль далайн эрэг дээр биеэ наранд шараад хэвтэж байгаа бол. Тэр их зээлийн аль хэсэг нь хаанахын оффшор дансанд, аль орны үндсэн хөрөнгөнд шингэсэн бол.
II ҮЗЭГДЭЛ-ХЕЛЛАС
Зээлсэн, зуучилсан, зувчуулсан эзэд нь олдохгүй, эсвэл төлөгдөх цаг нь болоогүй гээд байгаа учир төр засаг нь өгч чадахгүй болов. Дампуурал зарлахгүйн тулд дахин зээл авч, улмаар өмнөх болон шинэ зээлийг эцсийн дүндээ хувийн хэвшил, ард иргэдээ татвараар “зумлаж” төлүүлэх гэж байна.
Өөрсдийгөө Хеллас гэж нэрлэдэг Грек улс 2010 онд бас ийм байдалд орсон юм. Хелласын Засгийн газар нь олон жил төсөв нь алдагдалтай (2009 онд төсвийн алдагдал ДНБ-ий 12.5 хувьтай тэнцүү), түүнийгээ зээлээр нөхөж явсаар байгаад 2016 онд нийт өр нь эдийн засгаасаа 1.7 дахин буюу яг манайх шиг томорчээ. Эдийн засаг нь таван жилийн дотор 25 хувиар хумигдаж, ажилгүйдэл 26 хувьд хүрээд байна.
Грекчүүд эхлээд цалингийн өсөлтийг (2010), төдхөн тэтгэврийг бас царцааж, НӨАТ-ыг 19 хувиас 21 болгож нэмэв. Эхлээд түлш, шатахуун, архи, тамхины онцгой болон тансаг хэрэглээний барааны татварыг өсгөж, дараа нь төрийн ажилтнуудын цалинг буурууллаа. Мөн эмэгтэйчүүдийн тэтгэврийн насыг таван жилээр сунгаж, 65-д хүргэв.
Иргэд нь эсэргүүцэж хоёр том хотод нь 48 цагийн турш сүрт жагсаал хийн, үймээний үеэр гурван хүн амиа алдсан байдаг. Хелласын төсвийн алдагдал 2015 онд ДНБ-ийхээ 7.5 хувьтай тэнцэв.
Монгол ОУВС-гийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-ийн дагуу цалин, тэтгэврийг царцааж, НӨАТ-ыг 10-аас 15 хувь болгон, түлш, шатахуун, архи, тамхины онцгой татварыг нэмж, хүн амын орлогын албан татварыг 10 хувиас өсгөн, шатлалтайгаар 25-д хүргэж, хадгаламжийн хүүгийн орлого, суудлын автомашинаас онцгой албан татвар авч эхлэх гэж байна. Өөр сонголт ч Засгийн газарт үлдээгүй бөгөөд зөвхөн ийм нөхцөлд л Монгол Улс өрөө төлж, эдийн засаг нь сэргэх магадлалтай гэнэ.
Грект энэ хямралын буруутнаар улс төрийн хоёр том намаа (Зүүний-Шинэ ардчилал ба барууны-Пасок), байгууллуудаа (институц), хууль журмаа (rules) нэрлэж байгаа аж.
Монголд ч бас МАНАН буюу хоёр том намаа, мөн зөвхөн намтайгаа холбоотой бизнест үйлчлэх болсон улс төр (хууль тогтоох болон шүүх засаглал), эдийн засгийн байгууллаа буруутгах учиртай.
Грект ч, Монголд ч төрийн нэрээр нийтийн хөрөнгийг цөөхөн этгээд хариуцлагагүйгээр үрэн таран хийдэг, өр төлбөрийг нь ард түмэн нуруун дээрээ үүрч гардаг жаяг тогтжээ.
III ҮЗЭГДЭЛ-ХАРАРЕ ЮУ, ХЕЛЬСИНКИ ЮҮ
Монгол Улсад эхлэх гэж буй “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр” бол өнөөгийн нөхцөл, цаг хугацаанд байж болох цорын ганц зөв сонголт юм. Энэ хөтөлбөрийг онгоцноос үсрэхээс өөр замгүй хүнд шүхэр өгсөнтэй зүйрлэж болно. Шүхэртэй бол зөөлөн газардах ч харин хаана буух нь өөр асуудал. Үсэрч буй хүн таван сая хүнтэй, тансаг хангалуун амьдарч буй Финланд шиг оронд бууж болно, эсвэл 14 сая хүнтэй ч дөрвөн сая нь эх орноосоо дүрвэчихсэн Зимбабве шиг оронд ч газардаж мэднэ.
Хаана буух нь хоёр нөхцөлөөс хамааралтай. Эхнийх нь энэ хөтөлбөрийн заалтыг биелүүлсний дараа Монгол Улс эдийн засгаа олон тулгууртай, өрсөлдөх чадвартай болох юм. Дараагийнх нь төр засгаа сайжруулж, засаглалын шинэчлэл хийж чадах эсэхээс шалтгаална. Хоёр дахь нөхцөлийн тухайд ОУВС болон бусад түнш юу ч яриагүй юм.
Хэрэв монголчууд эдийн засгаа зах зээлийн үндсэн дээр бэхжүүлж, төрийн өмчөө багасган, үнээ чөлөөлж, өрсөлдөөнийг дэмжвэл эдийн засаг өрсөлдөх чадвартай болно. Харин нийтийн хөрөнгийг завшиж, хээл хахууль авч буй авлигачдыг барьж зогсоон, алдагдсан хөрөнгөө нөхөн төлүүлж чадвал улс төрийн байгууллуудаа бэхжүүлэн, засаглалаа шинэчлэх боломжтой. Хоёр нөхцөл биелэгдэж байж л шүхэртэй хүн маань Хельсинкийн чиглэлд буух буюу Монголд хувийн хэвшил сэргэн мандаж, улс орон цэцэглэн хөгжих юм.
Удалгүй энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байгаа нь монголчуудын биш, ОУВС-гийн буруу мэт ярих, иргэдийг тус сан болон ер нь гадаадынхны эсрэг тэмцэхийг уриалсан “үндэсний баатрууд” олноороо тодорно. Асуудлын гол нь ОУВС-д биш, монголчуудад байгаа гэдгийг ойлгож, хандлага, сэтгэлгээгээ өөрчлөх, төр засгаа шинэчлэх, газар доорх баялгаа ашиглан газар дээрх баялгийг бий болгох, толгой доторх баялгаа дайчлан дэлхийн зах зээлд гарах нь л бидний өмнөх сорилт байх юм.
Харин яг одоогоор драмын II үзэгдэл дөнгөж эхэлж байна.
