Бизнес эрхлэгчдийн хандлага (attitude) нь эдийн засгийн хөгжилд чухал үүрэгтэй болохыг Колумбын их сургуулийн профессор, эдийн засагч Эдмунд Фелпс (Edmund Phelps) 2006 онд Шведийн Стокгольм хотноо Нобелийн шагнал авахдаа онцолсон юм.
Эдийн засгийг хөгжүүлэх, эрчимжүүлэх тухай ярихдаа хүмүүс татвар бууруулах, хөдөлмөрийн хууль өөрчлөх, эсвэл хөрөнгийн хямд эх үүсвэр олох тухай л голдуу хөнддөг. Монголчууд эдүгээ дээрхээс гадна хямарсан эдийн засгаа сэргээхийн тулд төрийн байгууллага дахь авлигыг зогсоох, улмаар улс төр, эдийн засгийн байгууллуудаа хэрхэн бэхжүүлэх тухай ярьж байна.
Энэ бүхэн чухал ч бизнес эрхлэгчдийн хандлага буюу соёл, сэтгэлгээ нь ажилгүйдэл, хөдөлмөрийн бүтээмж, өсөлтөөр хэмжигддэг эдийн засгийн үзүүлэлтэд хэрхэн нөлөөлж буйг бид бараг ярихгүй байгаа. Үнэт зүйлс, хандлага нь бодлого, байгууллуудтай адилхан эдийн засгийн бүрэлдэхүүн хэсэг нь юм.
Улс орны хөгжлийн ялгааг ажилчдын эрх ашгийн хамгаалалт, ажилгүйдлийн тэтгэмж ямар байхаас илүүтэйгээр, тухайн орны бизнес эрхлэгчид хариуцлага, багийн ажил болон эрсдэл хүлээхэд хэрхэн хандаж буйгаар тайлбарлаж болно.
ЭНТЕРПРЮНЕРШИП ҮЗЭЛ САНАА
Энтерпрюнершип (enterpreunership) гэдэг нь аль нэг бизнесийг, дагалдах бүх эрсдэлтэй нь хамт хүлээж аваад ашиг хийх зорилгоор эхлүүлж, зохион байгуулан, удирдан авч явах чадвар, хүсэл эрмэлзэл юм. Эдийн засагт зөвхөн энтерпрюнершип л газар, хөдөлмөр, байгалийн баялаг болон хөрөнгөтэй хосолж ашиг олдог. Энэ үзэл санаа нь шинийг сэдэх, эрсдэл даах зэргээр тодорхойлогдох бөгөөд тухайн улс нь тасралтгүй өөрчлөгдөж, улам илүү өрсөлдөөнтэй болж буй даяаршсан зах зээлд амжилт гаргах чадварын маш чухал хэсэг нь юм.
Тэгвэл Монгол Улсад энтерпрюнершип, энтерпрюнершип үзэл санаа хаана, ямар түвшинд байна вэ? 1990-ээд оны эцсээр их, дээд сургууль төгсөгчдийн дийлэнх нь бизнес эрхлэх сонирхолтой байсан бол хориод жилийн дараа хувийн хэвшилд биш, төр засагт ажиллах, улстөрч болох эрмэлзэл зонхилох болсон нь монголчуудын энтерпрюнершип үзэл санаа илт буурсныг харуулж байна.
Монголын эдийн засгийн бүтэц нь газрын доорх эрдсийг гадаадын мөнгөөр олборлон түүхийгээр нь экспортлоход голлон суурилдаг болов. Энтерпрюнершип үзэл санаа нь эрдэс баялгийг хайх, олборлох эрхийг ямар нэг аргаар авах, олсон нөөцөө баталгаажуулан, гадаадын хөрөнгө татсанаар хязгаарлагдаад байна.
Газрын доорх баялаг бол ард түмний хөрөнгө гэж хэлээд төр засаг нь өөрөө энтерпрюнер болсноор уул уурхайн салбар дампуурч эхлэв. Хамгийн тод жишээ нь Тавантолгойн коксжих нүүрсний орд юм. Нам дагасан бизнесийнхэн төрийн нэрээр, давуу эрх олж авахын төлөө хоорондоо байлдсаар олон жилийн нүүр үзэж буй бөгөөд “Эрдэнэс Тавантолгой” гэх төрийн өмчит компани нь ашиг олдог биш, өр тавьдаг машин болоод байна. Алсын хараа, тодорхой бодлогогүй учир тус уурхайд одоо хүртэл төмөр зам ч, цахилгаан станц ч байхгүй. Хувийн компанийн тавьсан авто замыг төр худалдаж авч, өрөө дарахын тулд л нүүрсээ автомашинаар 270 км зөөсөөр байгаа.
Уул уурхайгаас бусад салбарт энтерпрюнершип үзэл санаа хүчтэй бэхжээгүй, дотоодын хэрэгцээ нь гурван сая хүний эрэлтээс хэтрэхгүй, гадагшаа гаргах хүсэл нь байвч чадвар нь хүрэхгүй байна. Гадаад ертөнцтэй шууд харьцаж буй ганц салбар нь агаарын тээвэр юм. Гэтэл гадагшаа нисэх бүх эрхийг дангаараа эзэмшдэг үндэсний нэртэй ганц авиакомпани нь төрийн мэдэлд, ямар ч өрсөлдөгчийг оруулахгүй, тэгээд олон арван жил үргэлж алдагдалтай ажиллаж байгаа нь энтерпрюнершип үзэл санааг хөгжин тархахад саад болж буйн тод жишээ.
ХАНДЛАГАА ӨӨРЧЛӨХ НЬ
Монгол Улс эдийн засгаа хөгжүүлэхийн тулд бид энтерпрюнершип үзэл санааг сэргээх шаардлагатай байна. Энэ үзэл санаа сэргээгүй цагт төр, засаг гадаадаас ямар ч их хөрөнгө мөнгө зээлж аваад, өмнөх өрөө төлж, өдрийн хоолоо залгуулаад ч улс орон маань урт хугацаандаа хөгжихгүй, эдийн засаг маань эрч хүчээ авч чадахгүй аж.
Манайх шиг нийгмийн халамжийн зардал нь харьцангуй өндөр улсад эдийн засгийн байгууллууд нь энтерпрюнершип ба шинийг сэдэхийг дэмждэг, эдийн засгийн соёл нь шинэ сорил, өрсөлдөөнийг илүүд үздэг болж чадвал хөгжин цэцэглэх юм. Өрсөлдөөнгүйгээр бидний хөдөлмөрийн бүтээмж нэмэгдэхгүй, хөдөлмөрийн бүтээмж сайжрахгүй бол амьдралын түвшин дээшлэхгүй.
Эдийн засаг хөгжихгүй, энтерпрюнершип үзэл санаа сэргэхгүй байгаа учир монголчууд эх орноосоо дүрвэж, иргэд нь голсон хүнд хүчир ажлыг ахиу цалингийн төлөө гадаадад хийсэн хэвээр байна. Үүнийг өөрчлөхийн тулд төр засгийн бодлого нь энтерпрюнершип үзэл санааг дахин сэргээхэд чиглэгдэж, иргэдийнхээ хандлагыг өөрчлөхөд туслан, энэ чиглэлийн уран бүтээл, урлаг, соёлын ажлыг онцлон дэмжих, урамшуулах нь зүйтэй.
Энтерпрюнершип үзэл санааг сэргээхийн тулд эдийн засгийн чөлөөт өрсөлдөөнийг бий болгож, юуны өмнө бүх үнийг чөлөөлөх, эдийн засаг дахь төрийн оролцоог багасгах, хувийн хэвшилд өргөн боломж олгох шаардлагатай. Төр нь зөвхөн хүний амь нас, аюулгүй байдал, эд хөрөнгийг хамгаалах хууль журмаа чанд сахиулах гол үүргээ биелүүлэх ёстой. Чухам тэгж чадвал нийгмийн бүх түвшинд шинийг эрэлхийлж, улмаар шинэ ажлын байр, шинэ сорилтууд бий болсноор улс орон аяндаа хөгжин цэцэглэх болно.
Нөгөө талаас монголчууд бид хандлагаа өөрчлөхийн тулд хүн төрөлхтний бүтээсэн хүмүүнлэгийн үнэт зүйлсийг гүнзгий ойлгож, суралцах шаардлагатай байна. Мэдлэгийг олж авах Аристотелийн, хариуцлагын тухай Платоны, атаархлаас татгалзах тухай Кантын, оршихоос гадна өөрчлөх тухай Бергсоны сургаалуудыг ажил, амьдралдаа бас тусгах хэрэгтэй юм.
