Ардчилал бол засаглалын муу хэлбэр, гэхдээ хүн төрөлхтний туршиж үзсэн бүгдийн дотроос хамгийн дээр нь. Энэ санааг У.Черчиль хэлснээс хойш яг 70 жил өнгөрчээ. Үүний 26 жилд нь монголчууд тэр ардчиллыг өөрийн бие дээр туршиж ирлээ. Одоогоор ардчиллын “ид шид”-ийг нь иргэд гэхээсээ илүү төр засагт шургалсан цөөн этгээд давуу эрхтэй эдлэх болжээ.
Ардчилал бол хөгжлийнхөө эхэн үед төлөөллийн, дараа нь аажмаар оролцооны хэлбэрт шилждэг аж. Монголын иргэд төлөөллөө сонгочихоор л улс төр, эдийн засгийн бүх асуудал шийдэгдэх юм шиг ойлгодог болжээ. Гэтэл төлөөлөл маань хууль журам, төр засгийн бүтцийг сонгогчдодоо биш, өөрсдөдөө тохируулан, дуртай үедээ өөрчлөн, нийтийн хөрөнгийг ил, далд хуйвалдан завшсаар эцэстээ ирээдүйн орлогыг маань хүртэл зээлж аваад зувчуулж орхив.
Уг нь иргэд тэр сонгосон төлөөллөө хүлээлгэсэн үүргээ аль хэр биелүүлж байгааг анхнаас нь хянаж, үнэлэлт өгөн, засаж залруулж явах ёстой байжээ. Түүний оронд бид дараачийн сонгуулийг хүлээж байгаад нөгөө намд нь саналаа өгдөг боллоо. Хайран цаг, боломжийг алдан, хөгжлийн эрчээ сааруулж ирснээ монголчууд одоо л нэг ухаарч, юуг яаж өөрчлөх тухайгаа нийгэм даяар хэлэлцэн, засаж залруулах арга замаа хайж эхлэв.
Юуны өмнө төр засгийн үйл ажиллагаанд нэвт шингээд буй авлигыг зогсоох ёстойг эдүгээ бүгд ойлгодог боллоо. Авлигатай тэмцэхийн тулд нийтийн ашиг сонирхлыг хохироож байгааг дотроос нь байгууллагын удирдлагадаа, эсвэл олон нийтэд мэдээлдэг, шинэ соёлыг төр засгийн бүх байгууллагад түгээх шаардлагатай байна.
Нийтийн ашиг сонирхол, аюулгүй байдлын эсрэг үйлдлийн тухай мэдээлэл тараахыг улс төрийн нэр томъёонд “шүгэл үлээх” гэдэг.
СОЁЛЫН ХЭМЖҮҮР
Хувийн хэвшлийн болон нийтийн (төр засгийн) байгууллага дотроо хууль бус, дүрэм журмаа зөрчсөн үйл явдалтай тэмцэх нь хүн бүрийн үүрэг юм. Зөвхөн, бодитой, баримттай мэдээлэлд суурилж тухайн зөрчлийг засаж, зогсоодог.
Жишээ нь, Монгол Улс авлигыг зогсоож чадахгүй байгаа учраас эдийн засгийн хямралд байнга өртөж, гадаад, дотоодын өр ширэндээ баригдан, гадаадаас ямар ч үнээр хамаагүй хөрөнгө татахыг оролдож байна. Авлига үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлэх боллоо.
Гэтэл бидэнд авлигыг жигших, түүний тухай мэдээллийг ил тод болгох соёл суугаагүй байна. Үүнд соёл иргэншлийн онцлог болон түүхэн шалтгаан бий.
Нүүдэлчин болон суурин соёл иргэншлүүд нь хоорондоо нэлээд ялгаатай. Хэн нэгэнд тохиолдсон муу хэрэг, үйл явдал надтай тулгарахгүй гэж боддог учир бусдын буруу үйлдлийг өөрчлөх, засах нь нүүдэлчдийн тэргүүний зорилго ердөөсөө биш. Суурин хүмүүс хөршид чинь тохиолдож буй ямар ч үйл явдал надад бас хамаатай гэж үздэг учир хамтын, нийтийн сонирхлоо хамгаалах чадвар өндөртэй. Монголчууд нийтийн сонирхлыг зөрчсөн буруу үйлдлийг хараад засаж залруулахын оронд “Төрийн төлөө оготно боож үхлээ” гэдэг шиг би заавал дуугарах албагүй гэж үздэг соёлтой.
Ялангуяа ноцтой хэрэг явдлын гэрч байсан ч мэдүүлэг өгөхийн оронд “Амьд хүний гэрч болохоор үхсэн хүний дэр бол” гээд хараагүй мэт өнгөрөхийг илүүд тооцдог. Эсвэл “Би ч яах вэ, мөрөөрөө байж л байя, бусад нь хэлээд засчихна” гээд хойш суух нь Монголын нийгмийн ердийн үзэгдэл.
Монголд коммунист дэглэм тогтсоны дараа олон хүнийг хэлмэгдүүлж, баривчлан тамлаж, өөр хүний эсвэл өөрийнхөө тухай үнэн, худал мэдүүлгийг эрүү шүүлтийн доор авч байсан нь нийгмийн ухамсарт гүн шингэсэн юм. Тийм учраас 1990 он хүртэл монголчууд байгууллага доторх мэдээллийг гадагшаа тараасан хүнийг “муу матаач”, “До яамны мэдээлэгч” гэх зэргээр цоллон, жигшдэг болсон билээ.
Бидний амиа хичээсэн энэ соёл, муу зуршил маань Монголын хөгжил дэвшлийг хойш нь чангаан, нийтийн хөрөнгө завшигчдыг улам өөгшүүлж буйд дүгнэлт хийн, иргэн бүр ардчиллын өдөр тутмын үйл явдалд оролцох нь зүйтэй байна.
ХҮНДЛЭЛ, ХАМГААЛАЛ
Ардчилал, зах зээлд шилжсэнээс хойш монгол хүн хувийн өмч хөрөнгөтэй болохын хэрээр нийтийн хөрөнгийг ч бас адилхан хамгаалах ёстой гэсэн ойлголттой болж, эдүгээ улам бэхэжсээр буй. Гэвч хувийн өмчид л шууд халдаагүй бол нийтийн өмчийг завшиж байгаатай тэмцэх хүсэл зориг бага хэвээрээ байна.
Нийтийн гэсэн бүх хөрөнгө татвараар дамжиж хүн бүртэй холбогддог гэдэг мэдлэг, ухамсар манай нийгэмд суух болоогүй байна. Үүний гол шалтгаан нь хувь хүн татвараа өөрөө шууд биш, ажил олгогчоороо дамжуулан төлдөгтэй холбоотой.
Нөхцөл иймэрхүү байгаа ч Монголын нийгэм тэр чигээрээ таг дуугүй биш, энд тэнд хааяа “шүгэл үлээх” нь сонсогдож л байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд зарим асуудлаар гэнэт дуугарахаа больдог ч гамшгаас эмгэнэлд хүрээд буй хотын утааны тухай их, багагүй ярьж, 200 тэрбум төгрөгийг хэн, яаж ашигласан талаар шинэ мэдээлэл хайж байна. Бүх насаараа төр засгийн ажил хийсэн атлаа гадаад, дотоодод олон байшин худалдаж аваад байгаа хүмүүсийн тухай хэвлэлүүд мэдээлсэн. Төрөөс төрсөн тэрбумтнуудын тухай ч ярьж байна.
“Шүгэл үлээх” нь тухайн хүний хувьд иргэний зориг юм. Үүнийг хийгч нь байгууллагын удирдлагадаа эхэлж хандах, тэгээд байдал засагдаж өөрчлөгдөхгүй бол хэвлэл мэдээлэлд, мөн цагдаа, хүчний байгууллагынханд хандаж болно.
Ихэнх тохиолдолд буруутанд тооцогдож буй талаас заналхийлэх, айлган сүрдүүлэх, өшөө авах зэрэг эсэргүүцэл “шүгэл үлээгчид” тулгардаг. Хүний нэр хүндийг гутаасан гэх мэт үндэслэлээр түүний эсрэг эрүүгийн хэрэг үүсгэх, хамт олноороо жигших, үзэн ядах, албан тушаалаас нь бууруулах, ажлаас нь халах гэх мэт үйлдэл гардаг.
Нийгэм, хамт олных нь зүгээс тэр хүний үйлдлийн ач холбогдлыг ойлгох, нийгмийн үнэ цэнийг нь зөв үнэлэх соёлыг бий болгох хэрэгтэй байна. Тодорхой нөхцөлд тэр хүний аюулгүй байдлыг хамгаалах шаардлага гарч эхэллээ. Цагдаа, шүүхийн байгууллага хэнээс ч хараат бус ажиллах ёстой. Монголд сүүлийн үед авлигын томоохон хэргүүд дуулиан шуугиантай зарлагддаг, төдөлгүй цагдаа, шүүхээр дамжсан ч замхардаг, сүүлдээ гэмт хэрэгт тооцогддоггүй, эсвэл хуучраад хэрэгсэхгүй болгодог гэх мэт хандлага тогтоод байна.
Ардчилал хөгжсөн орнууд “шүгэл үлээгч”-ийг хамгаалсан хуультай. Тийм хуулийг АНУ 1863, Англи 1998, Энэтхэг 2002, Канад 2007 онд тус тус баталжээ. Голланд улсад “шүгэл үлээгч”-д зөвлөгөө өгөх төв (Adviespunt klokkenluiders) байгуулж, хамгаалах тусгай байр гаргаж байсан аж. 2013 онд хэвлэл мэдээллийн томоохон байгууллагууд хамтран “шүгэл үлээгч”-дэд мэдээлэл цацахад зориулсан тусгай хамгаалалттай цахим хуудас (Publeaks) нээсэн байна.
Төр засгийн үйл ажиллагааг иргэний нийгмийн зүгээс хянахгүй, шүгэл үлээхгүйгээр, авлигыг зогсоохгүйгээр Монгол Улсад ардчилал хэзээ ч хөгжихгүй, эдийн засаг хямралаас ч гарахгүй, зах зээлийн зарчим тогтохгүй аж.
