Шинэ Дели хотын олон улсын онгоцны буудалд өнгөрсөн лхагва гаригийн үүрээр бууж, хилийн дээс давмагцаа зорчигчдын танхим дахь нэгэн банкинд хэдэн доллароо рупигээр солиулав. Солиулах гэж байсан мөнгөнөөс маань мянгатын арван хоёр ширхэг дэвсгэрт нь (нэг доллар 64 рупитэй тэнцэж байв) хоёр цагийн өмнө хүчингүй болчихоод байсныг зочид буудалдаа ирсэн хойно сониноос уншиж мэдлээ. Монголд 25 жилийн өмнө хэрэгжүүлсэн “хорьдугаар тогтоол”-ыг Энэтхэгт Н.Модигийн Засгийн газар ийнхүү давтаж буйтай таарав.
МЭӨ II зуунаас МЭ-ий III зуунд улс төрийн шинжлэх ухааны тухай “Арташастра” нэртэй сургаал санскрит хэлээр бичигджээ. Хууль, эдийн засаг ба Засгийн газар хамт байж л улс орон хөгждөг тухай энэ сургаалд тусгасан байдаг. Улс төрийн бодлогын талаар арвин түүхтэй Энэтхэг улсын боловсролын бодлогодоо хийж буй өөрчлөлтийг судлахаар ирсэн гадаадын 60-аад орны эрдэмтэн, судлаачид энэ зорилгоосоо гадна далд эдийн засгаа хязгаарлахаар явуулж буй эдийн засгийн мөнгөгүйжүүлэх (demonetization) бодлогын гэнэтийн арга хэмжээний гэрч нь өөрийн эрхгүй болцгоолоо.
Энэ өдөр америкчууд шинэ Ерөнхийлөгчөө сонгосон саналаа, энэтхэгчүүд авлигатай тэмцэхээр бохир мөнгөө тоолсон түүхэн үйл явдлууд давхцав.
БОЛОВСРОЛЫН ШИНЭ СОРИЛТ
Ерөнхий сайд Моди өөрийн улсаа “даяаршсан эдийн засгийн хүчирхэг гүрэн” болгох зорилго тавьжээ. Дэлхийд газар нутгаараа долоод, хүн амынхаа тоогоор Хятадын дараа (2022 онд түрүүлнэ) жагсаж буй Энэтхэгийн эдийн засаг нь бодитоороо долоод ордог ч, худалдан авах чадвараараа гуравт буюу 8.7 их наяд, нэг хүнд ногдох нь 1.7 мянган долларт хүрээд байна.
Хүн амын дундаж нас нь 28-д хүрснээр дэлхийн хамгийн залуу оронд тооцогдох болсон бөгөөд ирэх 15 жилийн турш жил бүр 18 сая хүнийг ажлын байраар хангах шаардлага тулгараад буй. Гэтэл хагас тэрбум ажиллах хүчинтэй энэ улсад жилд мэргэжлийн боловсрол олгох чадал нь 4.4 сая бол Хятадад 90, АНУ-д 11 сая байгаа аж.
Энэтхэг эдийн засгийн хүчирхэг гүрэн болохын тулд юуны өмнө үйлдвэрлэл, үйлчилгээний даяаршсан тоглогч байж дээд боловсролыг судалгаа шинжилгээний ажилтай бүтээлчээр, нягт холбох шинэ санаачилгыг бүх түвшинд дэмжсэн хөтөлбөрийг Хүний хөгжлийн яам (боловсрол нь хүнийг насан туршид хөгжүүлэх тасралтгүй процесс) нь гаргаж, эдүгээ АНУ, Англи, Австрали, Канадтай хамтран холбогдох сангуудыг байгуулжээ. Энэхүү санаачилгаа “Энэтхэгт хий” (Make in India) гэж нэрлэсэн бөгөөд “Энэтхэгт үйлдвэрлэв” гэдэг нь гадаадаас хэсгийг нь авчраад угсрахыг бас хэлдэг учир үнэ цэнийн холбоог эхнээс нь дуустал улс дотроо бүтээх зорилго тавиад байна.
Уг зорилгодоо хүрэхийн тулд Энэтхэг улс дээд боловсролын системээ одоо байгаа аж үйлдвэрийн хоёрдугаар хувьсгалын сууринаас (цахилгааныг масс үйлдвэрлэлд ашигласан) нь дөрөвдүгээр хувьсгал (цахим болон мэдээллийн технологийн гуравдугаар хувьсгал дээр үндэслэн, бодит, цахим ба биологийн орон зайг холбосон)-д шилжүүлж эхэлсэн ажээ.
Их, дээд сургуулиудаа барууны хөгжсөн орнуудтай өрсөлдөн, бас хоршин шинэчилж, дэлхийн энэ зах зээлд харьцангуй хямд атлаа сайн чанарын боловсролыг англи хэлээр олгох “байршил”-ыг сонгожээ. “Энэтхэгт сур” (Learn in India) нэртэй энэ санаачилга нь дээд боловсролд чанарын өөрчлөлт хийх гэнэ. Их сургуулийн тоо, багшлах арга хэлбэр өнгөрсөн арваад жилийнх шиг эрчимтэй өссөн ч гэсэн дотоод, гадаадын боловсролын зах зээлд огцом нэмэгдэж буй хэрэгцээг хангаж чадахгүй аж. Тийм учраас сургалтын арга барилдаа чанарын өөрчлөлт хийж, мэдлэгийг цээжлүүлэх биш, үүнийгээ юунд ашиглах тухай бүтээлч сэтгэлгээ хөгжүүлсэн, санаа бодлоо илэрхийлж, хамгаалж, хэрэгжүүлж чаддаг, шинжлэх ухаан, технологийн хамгийн сүүлийн үеийн ололт, амжилтыг тусгах чадвартай шинэ үеийн боловсон хүчин бэлтгэхийн төлөө их, дээд сургуулиуд нь өрсөлддөг болжээ.
2030 он гэхэд Энэтхэгийн 20-25 их сургууль “Times” сонины дэлхийн топ 500-гийн жагсаалтад багтах зорилго тавиад байна. Эдүгээ Энэтхэгт гадаадын 30 мянган оюутан жил бүр суралцахаар ирдэг бол 300 мянган энэтхэг боловсрол эзэмшихээр хилийн чанадыг зорьдог байна.
ЭНЭТХЭГИЙН “ХОРЬДУГААР ТОГТООЛ”
Ерөнхий сайд Моди авлига болон бохир мөнгөтэй тэмцэн, үндэсний мөнгөн тэмдэгтээ гэнэт сольж эхлэв. Хамгийн том хоёр мөнгөн тэмдэгт (рупи) буюу 1000, 500-тын дэвсгэртийг арваннэгдүгээр сарын 8-ны шөнө дундаас хойш хүчингүй болголоо. Энэ хоёр дэвсгэрт нь эргэлтэд буй нийт мөнгөний тавны дөрвийг эзэлж, ДНБ-ий 10 хувьтай тэнцдэг тул тэд мөнгөний томоохон шинэчлэл хийж буй юм. Иргэд орон даяар арванхоёрдугаар сарын 30 хүртэл орлогын маягт бөглөн, өдөрт 4000 рупи хүртэл хуучин дэвсгэртээ шинэ мөнгөөр сольж байна.
Мөнгөний бодлогын энэхүү гэнэтийн өөрчлөлтөөс бүх арилжаа нь бэлэн мөнгөөр явдаг жижиг бизнес, тариачид, хийснээрээ өдөртөө цалинждаг иргэд хамгийн их хохирол амсаж, зарим нь үйл ажиллагаагаа зогсоогоод байна.
Банкны бүх салбарт бэлэн, шинэ мөнгө хомсдон орон даяар АТМ ажиллахаа больж, олон мянган хүн өдөр шөнөгүй дугаарлаж, зарим газар эмх замбараагүй байдал үүсэн, нэжгээд хүн нас барав. Махбубабад дүүргийн иргэн, 55 настай К.Винода гэдэг эмэгтэй газраа зараад, нөхрөө эмчлүүлж, үлдсэн 125 мянган рупигээ (2000 гаруй доллар) мянгатын дэвсгэртээр гэртээ хадгалж байсан бөгөөд тэр мөнгийг нь аль ч банк солихгүй, хоосон цаас болсон гэж хэлсэн тосгоныхоо иргэдийн буруу мэдээлэлд итгэн, амиа хорложээ (“Hindustan times” 2016.11.11).
Сүүлийн хоёр жил хагаст Ерөнхий сайд Моди авлигатай ширүүн тэмцэл өрнүүлсний үр дүнд нийт мөнгөний найман хувьтай тэнцэх хэмжээний мөнгөн дэвсгэрт бэлнээр хадгалж байсныг илрүүлсэн бөгөөд энэ хугацаанд Энэтхэг улс авлигын үзүүлэлтээр дэлхийд эзэлж байсан 100 дахь байрнаасаа 76-д шидэгдсэн аж. Энэтхэгийн хар захын эргэлт эдүгээ ДНБ-ий 25 хувьтай тэнцэж буйг Дэлхийн банк мэдээлээд байгаа. Мөн нийт хүн амын ганцхан хувь нь л татвар төлдөг гэж “Кредит свисс ашиа” компанийн эдийн засагч Д.Баргава ярьжээ.
Бэлэн мөнгөөр голлон арилжаа нь явагддаг тул үндсэн хөрөнгийн ханш унаж байна. Гэмт хэргийн бүлэглэл, хар тамхи болон зэвсгийн наймаачид, шашны хэт даврагсад, хууль бусаар их хэмжээний хөрөнгө олсон хүмүүсийн бэлэн мөнгийг хоосон цаас болгох ажил эхлээд байна. Мөнгөний эх үүсвэрийнх нь талаар тэднээс тайлбар авч, тэр их бэлэн мөнгөнөөсөө 90 хувийн татвар төлөх тул боодолтой 500- тын дэвсгэртүүд Ганга мөрнөөр хөвөх болсныг хэвлэлүүд бичжээ. Сүүлийн өдрүүдэд иргэд төлбөрийн карт хэрэглэх, онлайн худалдаа хийх нь бас огцом өсөж байна.
Мөнгөгүйжүүлэх ажлыг иргэд янз бүрээр дүгнэж буй юм. Бэлэн мөнгөний энэхүү шинэчлэлийг Ерөнхий сайд Моди ирэх жилийн сонгуульд бэлдээд, бэлэн мөнгө тонноор нь хурааж байсан Конгресс намын санхүүжилтийг нь тасалж байгаа юм гэж зарим эх сурвалж хэлж байв. Дели хотын захирагч, Ам Адми намын дарга Арвинд Кежривал юуны түрүүнд Швейцарийн банкинд маш том хадгаламж эзэмшиж буй 648 иргэний нэрийг нийтэд зарлан авлигын эсрэг ажлыг эхлүүлэхийг Ерөнхий сайд Модигоос шаардав.
Ямар ч гэсэн банк бүрийн гадаах урт дараалал, ялангуяа хэвийн түвшнээс 68 дахин их бохирдсон агаартай Дели хотын төвийн амьсгалахад бэрх гашуун утаанд, гудамжинд олон цагаар дугаарлаж буй иргэдийн дүр төрх өрөвдөм санагдав.
“Ашок” зочид буудлын жуулчдад зо- риулсан, валют сольдог умгар өрөөнд гадаадын иргэд шинэ маягт бөглөөд, паспортын хуулбартайгаа очиж өдөрт 4000 хүртэлх рупигийн (75 америк доллар) хүчингүй дэвсгэртийг хоёр мянгатын болон зуутын гар зүсэм шинэ дэвсгэртээр сольж эхэлснээр хоёр өдөр эртхэн очсон миний “асуудал” дуусав. Харин хажуу өрөөнийх нь банкны хаалга руу буудлын хонгилын ханыг түшээд босон, суун дугаарлаж буй энэтхэг иргэдийн хувьд өдөр бүр 4000 рупи солиулах 50 өдрийн хугацаа байгаа ажээ.
Шинэ Дели хот
