Хувийн өмчид суурилсан эдийн засаг, нийгмийн тогтолцоог капитализм, төрийнхөд тулгуурласныг нь социализм гэдэг. Капиталист нийгмийн төр засаг нь олонхын дарангуйлал буюу ардчилсан бүтэцтэй байдаг. Социалист нийгэмд ядуучууд, ажилчин ангийнхны дарангуйлал тогтоно гэдэг ч үнэндээ төрийн эрх мэдлийг ганцхан намын цөөхөн удирдлага, ихэнхдээ нэг хүн бүх насаараа зангиддаг.
Монголчууд Зөвлөлт холбоот болон Зүүн Европын бусад олон улсын адил социализмаасаа капитализм руу шилжээд 25 жил өнгөрч байна. Манай улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг, ганц намтай улс төрийн засаглалаа зах зээлийн эдийн засагтай, олон намтай, ардчилсан тогтолцоогоор сольчихоод байгаа. Нэрээ хүртэл Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс биш, Монгол Улс болгон өөрчилж, төрийн дууллаасаа эв хамтын нийгэмлэгийн үзэл санааг хассан юм.
Харин агуулгын хувьд төрийн өмч давамгайлсан, гажиг ардчилалтай буюу хагас капиталист, хагас социалист орон болоод байна. Эдүгээ төр нь эдийн засагт хэт оролцож, зах зээлийг бүхэлд нь зохицуулахыг хичээн, ардчилсан сонгуулиар төр засгийн эрх мэдлийг авдаг улс төрийн намууд нь нийгэмд биш, тодорхой бизнесийн бүлэглэлд үйлчилдэг болсноор эдийн засаг нь тогтмол хямарсаар ирэв.
“БУЛААГДСАН ТӨР”
Монголчууд улс төр, эдийн засгийн үргэлжилсэн хямралаас хэрхэн гарах тухай судлаачид идэвхтэй хэлэлцэж байна. Үүний гол шалтгааныг зөв тогтоон, засаж залруулахгүйгээр эдийн засаг сэргэхгүй, иргэдийн амьдрал дээшлэхгүй гэдэгтэй бүгд санал нийлдэг. Үнэхээр л бид хямралаас гарахгүй бол иргэдийн дундаас арай илүү боломж чадвартай, мэдлэг туршлагатай нь гадагшаа явж, үлдсэн нь улстөржин, үймж босоод, төр засгаа хольж солин, өөрсдийгөө хуурсаар дахин 25 жилээ алдаж мэдэх нь.
Манай улс төр, эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөлтэй төстэй байдал пост коммунист зарим оронд ч бий болжээ. Прагын Метрополитен их сургуулийн профессор Михайл Клима “Тоталитаризмаас гажиг ардчилал руу” гэдэг номондоо иргэний нийгмийн хөгжил сул дорой пост коммунист орон зайд улс төрийн намын эздэдээ үг дуугүй үйлчилдэг боолын соёл газар авсан гэж бичжээ. Ийм соёл нь улс төрийн элит болон төрийн байгууллагуудын дотоод хяналтыг сулруулан, улмаар ямар ч ажиллагаагүй болгоод байна. Ил тод бус бизнесийн бүлэглэл улс төрийн намуудыг эрхшээлдээ оруулан, төр засгийн шийдвэрийг ашиг сонирхолдоо нийцүүлэн гаргуулж буйг тэрбээр “булаагдсан төр” (state capture) хэмээн нэрийджээ.
Ил тод бус бизнесийн бүлэглэлийн эзэд болон тэдний гар хөл бологсдод булаагдсан төрийн бүх байгууллага авлига идэвхжиж, улс төрийн намууд нь төр ба иргэний нийгмийг холбодог үндсэн үүргээсээ тасарч, “тусгай үйлчлүүлэгчдэдээ” (ил тод бус бизнес) үйлчлэх болсноор “гажиг ардчилал” (defective democracy) тогтоод буйг М.Клима онцолсон байна. Тэгвэл тэр “гажиг ардчилал”-ын сонгодог жишээгээр Монгол Улсыг дурдаж болно. Ил тод бус бизнесийн бүлэглэл төрийн эрх мэдлийг авч, ашиг сонирхолдоо нийцүүлсэн шийдвэр гаргуулсан сонгодог жишээг “Эрдэнэбилэгизм ба Монголын ардчиллын шинэ үзэгдэл” нийтлэлээс уншиж (http://jargaldefacto.com/article/erdenebilegizm-mongol-ardchilliin-shine-uzegdel) болно.
ПАРАЗИТУУД
Чехэд улс төрийн намууд ил тод бус бизнесийнхэнтэй хоршин, нийгэмд алдагдалтай ч зөвхөн энэ хослолдоо ашигтай хамтын ажиллагаа өрнүүлэн “үйлчлүүлэгч-үйлчлүүлэгчийн” харилцаанд (clientelism) шилжээд байна. Төр засаг нь давуу эрхтэй улс төрийн нам ба ил тод бус бизнесийнхэнд ийнхүү үйлчилснээр улс төрийн элит болон бизнес бүлэглэлийн удирдлагад нийтийн баялгаас сорж шимэн амьдрах (паразит) боломж олгосон гэж профессор М.Клима үзэж байгаа аж. Монголд бол тийм паразитууд сонгуулиас сонгуулийн хооронд олширсоор ирлээ.
“Төрийг эзлэн авах” үйл ажиллагаа нь улс төрийн намуудыг доороос нь “хувьчлах”, дээрээс нь “колоничлох” замаар явж ирсэн гэж М.Клима мөн дурджээ. Гишүүдийг нь худалдан авч, өөрийн талд элсүүлэн, орон нутгийн намын байгууллагуудад хяналтаа тогтоох замаар тэндхийн төрийн эрх мэдлийг боссууд ба “загалмайлсан эцгүүд”-ийнх нь доороос хувьчлан авчээ. Дээрээс колоничлох гэдэг нь ил тод бус бизнесийн удирдлага, эсвэл тэдний төлөөлөл нь улс төрийн намын дарга нарыг атгандаа оруулахыг хэлж байна.
Монголын хувьд нийгмийн ухамсар, соёлын түвшнээсээ хамааран дээрх хоёр үйл явц өөр өөрийн онцлогтойгоор явж ирсэн гэхэд болно. Улс төрийн бүх нам, ялангуяа төрийн эрх ээлжлэн, эвсэн барьж ирсэн МАН ба АН аль хэдийнэ “колоничлогдсон” аж. Гагцхүү тэр “колоничлогч” нь ил тод бус бизнесээ бий болгож амжсан намын дарга нар нь өөрсдөө, эсвэл тэднийг авлигын аргаар эрхшээлдээ оруулсан ийм бүлэглэлүүд юм.
Алинаас нь эхтэйгээс үл хамааран Монголд ил тод бус бизнес цэцэглэн, төр засгийг “эзлэн авч” байна. Сонгуульд ялсан л бол өмнө нь юу амлаж байснаа умартан, төр засгийн эрх мэдлийг төрөл садан, бизнесийн түншүүддээ хуваан өгч, шинэ яам, өндөр албан тушаал бий болгон, ил тод бус засаглалыг хөгжүүлдэг. Мөн өмнөх Засгийн газрынхаа ажилд авсан хүмүүсийг өөрийн намын “боол”-оор сольдог жишигтэй. Удирдлагууд нь намынхаа нэрээр хандив цуглуулж, нэлээд хэсгийг нь хувьдаа үлдээн хөрөнгөждөг бөгөөд албан тушаал хуваарилах, төрийн худалдан авалтад давуу эрх олгох зэрэг олон аргаар “өрөө цайруулдаг”.
Монголын эдийн засгийн хямрал нь эдийн засгийн гэхээсээ илүү улс төрийн намуудаас улбаатайг иргэд ойлгодог болжээ. Улс төрийн намуудын санхүүжилт ил тод биш, хуурамч тайлангаар аргалж болоод байгаа учир намынхаа нэрийг ашиглан дарга нар нь томоохон хөрөнгө “хандив” цуглуулж, төдөлгүй өөрсдөө ил тод бус бизнесийн “загалмайлсан эцэг”-ээр тодордог.
“Загалмайлсан эцэг”-ийн нам нь засгийн эрх мэдлийг авмагц нийтийн хөрөнгийг сорох боломж нь нэмэгдэж, төрөөс төрөх тэрбумтнууд олширдог. Төр нь дотоодоос завших бүх нөөц, санхүүгийн эх үүсвэрээ багасгахын хэрээр гадаадад өр тавин, халамж энэрлийн нэрээр үл гүйцэлдэх хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж, хянадаг санхүү, эдийн засгийн байгууллуудаараа дамжуулан их хэмжээний хөрөнгө завших болов. Шүүх засаглалыг бас “загалмайлсан эцэг” хянадаг учир авлигын хэрэг илэрлээ ч хохирлыг нь төлүүлдэггүй, сайндаа л хэдэн жилээр хорих шийдвэр гаргаад, удалгүй өршөөдөг жаяг тогтлоо.
Нийтийн хөрөнгийг сордог паразитуудын өдөөсөн эдийн засгийн хямралын хохирлыг иргэд төлдөг тухай “Хулхистан” нийтлэлээс дэлгэрүүлж (http://jargaldefacto. com/article/khulkhistan) уншаарай.
ХЯМРАЛААС ХЭЗЭЭ ГАРАХ ВЭ
Эдийн засгийг төр засаг биш, хувийн хэвшлийнхэн хөгжүүлдэг. Иргэдийн амьдралыг төр засаг биш, хувь хүн өөрөө сайжруулах учиртай. Төр засаг нь ажил олгогч биш, харин хувийн хэвшлийнхнийг ажил олгохыг хүсэх, хоорондоо чөлөөтэй өрсөлдөх боломжоор хангах үүрэгтэй.
Монголд төрийн өмчит компаниуд олширч, тэдний алдагдлыг төсвөөс нөхөн, тэдэнд үргэлж л хөнгөлөлттэй зээл олгодог болжээ. Энэ бол хувийн хэвшлийн ажлыг төр булаан авснаас гадна нийгэмд тулгарч буй олон чухал асуудлыг шийдэхэд зарцуулах ёстой хөрөнгөөр паразитуудаа нэмж “угжиж” байгаа хэрэг мөн. Мөн төрөөс эдийн засагт улам их оролцож, өргөн хэрэглээний барааны үнийг тогтоон, хянаж, хязгаарласаар байгаа. Засгийн газрын хэрэгжүүлж ирсэн орон сууцны хөнгөлөлттэй зээл, үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр, түлш, шатахууны үнийг өөрчлөхгүй байх гэрээ зэргийг урт хугацаанд үргэлжлүүлэх нь боломжгүй, дэндүү өндөр зардалтай юм.
Зах зээлийн тэнцвэрийг төр засгийн шийдвэр биш, бодит үнэ, ашиг, зардлын систем л хамгийн өгөөжтэйгөөр хангадаг. Тийм эдийн засагт л хямрал хамгийн бага нүүрлэнэ.
Өдгөө Монголын эдийн засагт бүтцийн өөрчлөлт хийхгүйгээр, үнээ тогтоох боломжийг зах зээлд нь олгохгүйгээр, нийтийн засаглалыг бүрэн ил тод болгохгүйгээр бид хямралаас гарч чадахгүй.
