Монгол Улс дэлхий нийтийн жишгээр дэвшилт техник, технологид суурилсан бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг төрөлжүүлэн хөгжүүлэх чиглэлд сүүлийн жилүүдэд онцгой анхаарал хандуулж байна. Аж ахуйн нэгж, байгууллагууд хэрэглэгчдэд хэрхэн төвөг чирэгдэлгүй, амар хялбараар үйлчлэх вэ гэж бодол санаагаа уралдуулж эхэллээ. Засгийн газар “Цахим үндэстэн” болох уриалга дэвшүүлж, шилжилтийн үйл явцыг урагшлуулах томоохон ажлуудыг эхлүүлж, заримыг нь бодитоор хэрэгжүүллээ. Үндсэндээ төр, хувийн хэвшлийн бүх байгууллага цахим шилжилтийн давлагаанд “туугдан” урагшилж явна. Тэд цахим системийн тусламжтайгаар иргэдэд хүнд сурталгүй, төвөг чирэгдэлгүй, түргэн шуурхай үйлчилгээ үзүүлэхийг зорьж буй. Тэгвэл энэ боломжийг хүн бүр ашиглаж чадаж байна уу. Төр болон хувийн хэвшлийнхний нэвтрүүлсэн, өдгөө ашиглаж буй цахим системүүд иргэдэд хэр хүртээмжтэй вэ. Хүндрэл бэрхшээлийг халах зорилготой ухаалаг системүүд нь эсрэгээрээ хүнд суртлыг бий болгодог юм биш биз. Эдгээр асуултад хариулахын тулд төрийн болон банкны үйлчилгээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хэр хүртээмжтэй байгааг сурвалжиллаа.
Ингэхдээ ХААН банкны “Khan bank”, Төрийн банкны “State bank”, Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний ерөнхий газрын “Ehalamj”, Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яамны (хуучин Харилцаа холбоо, мэдээллийн технологийн газар хариуцаж байсан) “e-Mon¬golia” аппликэйшнийг сонгосон юм. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд нийгмийн харилцаанд бусадтай ижил тэгш оролцох боломж бүрдүүлэхэд төр болон хувийн хэвшлийн байгууллагуудын хувь нэмэр чухал. Орчны болон мэдээллийн хүртээмжийг сайжруулах, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ нийгмийн хэрэгцээ шаардлагад тулгуурлан боловсронгуй болгох зэргээс энэ бүхэн эхэлнэ. Тиймээс дээрх дөрвөн байгууллагынхнаас аппликэйшнээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хүртээмжтэй байлгах чиглэлд хэр зэрэг анхаардгийг нь асуулаа.
Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний ерөнхий газрын Мэдээллийн төвийн дарга Д.Даваажаргал “Төрөөс халамжийн чиглэлээр үзүүлдэг 72 төрлийн үйлчилгээг цахимжуулж, “Ehalamj” аппликэйшнд холбох ажил үргэлжилж байна. Сайжруулах, боловсронгуй болгох зүйл нэлээд бий. Үүний хүрээнд зөвлөх программист авч ажиллуулж буй. Энэ системийнхээ суурь бүтцийг сайн тавьж, боловсронгуй болгосны дараа нэн түрүүнд хийх ажил бол хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан технологийн шийдлүүдийг нэвтрүүлэх. Одоогоор манай системд хөгжлийн бэрхшээлтэй, тэр дундаа харааны бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан тусгай үйлчилгээний сонголт, цэс байхгүй” гэсэн бол Халамжийн үйлчилгээний хэлтсийн дарга А.Чимэгсүрэн “ХНХЯ, НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн санхүүжилтээр өнгөрсөн онд Зайнаас зөвлөн туслах төв байгуулсан. Ингэснээр харааны болон сонсголын бэрхшээлтэй иргэд duudlaga.mn сайт, аппликэйшн, 1800-0724 тусгай дугаарын утсаар нийгмийн даатгал, халамжийн үйлчилгээтэй холбоотой бүх төрлийн мэдээлэл авах боломж бүрдсэн. Харин “Ehalamj” аппликэйшнд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан технологийн шийдлүүдийг бий болгож хараахан чадаагүй байна. Энэ онд багтаад халамжийн 72 төрлийн үйлчилгээг бүрэн цахимжуулах зорилготой. Үүний дараа аппликэйшнээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хүртээмжтэй болгох чиглэлд анхаарч ажиллана. Тийм эрмэлзэл бидэнд бий” хэмээн ярилаа.
Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яамны олон нийттэй харилцах мэргэжилтэн Э.Уранцэцэг “Манай яам болон “И-Монгол” академи “e-Mongolia” цахим систем, аппликэйшнийг Монгол Улсын бүх иргэн ашиглах боломж бүрдүүлэхэд анхааран ажиллаж байгаа. Үүний хүрээнд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан WCAG (Web content accessibility guidelines буюу вэб контентын хүртээмжийн удирдлага) стандартыг нэвтрүүлэхээр судалж байна. Эл стандартыг нэвтрүүлэх бэлтгэл ажлын хүрээнд мэргэжилтнүүдээ энэ чиглэлийн тусгай сургалтад хамруулж, мэдээллээр хангасан. Хойшид дизайныг нь гаргаж, харааны бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан функцүүдийг оруулах төлөвлөгөөтэй” гэв. Тэгвэл ХААН банкны Цахим банк, АТМ сувгийн газрын захирал “Бидний хувьд тусгай хэрэгцээт хүмүүст зориулсан үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг сайжруулах чиглэлд цаг ямагт анхаарал хандуулсаар ирсэн. Одоогоор хэд хэдэн үйлчилгээ бий болгоод байна. Тухайлбал, “Khan bank” аппликэйшнд “Talkback” болон “Voice over” функцүүдийг ашиглах боломж бүрдүүлсэн. Ингэснээр харааны бэрхшээлтэй хүмүүс тухайн аппликэйшнийг ашиглах боломж бүрдсэн. Мөн IVR технологид суурилсан телефон банк үйлчилгээг тусгай хэрэгцээт, тэр тусмаа харааны бэрхшээлтэй, орон нутгийн харилцагч нарт зориулж бий болгосон бөгөөд 1800-1917 утсаар дамжуулан үйлчилгээ үзүүлж буй. Тэрчлэн Хүүхдийн 100 дахь Цахим тооцооны төвийн киоскуудыг тэргэнцэртэй иргэдэд зориулж суугаа байдлаар үйлчлүүлэх боломжтой болгосон” хэмээн онцоллоо. Харин Төрийн банкныхан аппликэйшнээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хүртээмжтэй болгох чиглэлээр төдийлөн ажил хийхгүй байгаа бололтой, асуултад хариулт өгөхөөс татгалзсан юм.
Төрийн болон банкны цахим үйлчилгээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хэр хүртээмжтэй байна вэ. Энэ асуултад илүү бодитой хариулах хүмүүс бол хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд юм. Тэр үүднээс тэдний төлөөлөл болсон Э.Галхүүтэй хамтран бяцхан туршилт хийлээ. Өдгөө 24 настай тэрбээр нүдний мэдрэлийн хатангиршлын улмаас өсвөр насандаа хараагаа бүрэн алджээ. Хараагүй иргэдийн хөдөлмөр сургалтын төвөөр дамжуулан хоёр газарт бариа засалчаар ажиллаж байсан туршлагатай тэрбээр “Би брайлаар сайн уншдаг, орон зайн баримжаа сайтай” хэмээн өөрийгөө танилцуулсан. Түүнд гар утас бий ч ихэнхдээ гаднаас ирж буй дуудлага хүлээн авах, гэрийнхэнтэйгээ ярих төдийхнөөр ашигладаг гэнэ. ХААН банкны аппликэйшнийг ховор тохиолдолд, хааяа нэг дуу уншигч программын тусламжтайгаар ашигладаг аж. Ингэхдээ бас л яггүй ажил болдог тухайгаа ярилаа. Э.Галхүүгээр эгчийнх нь утсан дээрх “State bank”, “e-Mongolia”, “Ehalamj” аппликэйшнийг ашиглуулах туршилт хийв. Гэр бүлийнхэн нь түүнд заавар, чиглэл өгөөд ч, дуу унших программ ашиглаад ч амжилт олсонгүй. Ямар ч чиг баримжаагүй үйлдэл хийж байв. ХААН банкны аппликэйшнийг ашиглаж сурахын тулд тэрбээр хэдэн сарын турш сургуулилалт хийж, текстийг дуу болон хувиргасан яриаг (англи хэлээрх) гэрийнхнийхээ тусламжтайгаар орчуулж, ойлгодог болж, түүнийгээ ягштал цээжилжээ. Харин өмнө дурдсан бусад аппликэйшний цэс, үг, өгүүлбэрийг “таньж”, үйлдэл хийх нь түүний хувьд шинэ сорилт, хүнд даалгавар байлаа. Э.Галхүү “Компьютерын гар ашиглахад баримжаатай байдаг. Харин утасны дэлгэц үнэхээр хэцүү. Харааны бэрхшээлтэй хүмүүс текст уншдаг программ, цахим брайлын тусламжтайгаар компьютер, гар утас ашигладаг. Эдгээр технологи байхгүй бол утасныхаа түгжээг гаргахад ч, ямар нэг цэс рүү нэвтрэхэд ч бэрхшээлтэй. Тусгай программ суулгах боломжтой утастай (“Voice over” гэхэд зөвхөн “iPhone” загварын утсанд байдаг), англи хэлтэй хүмүүс л эдгээр аппликэйшнийг ашиглах юм байна” хэмээн сэтгэгдлээ хуваалцлаа.
Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдээ төлөөлөн хүртээмжтэй технологийн асуудлыг сүүлийн жилүүдэд хөндөж буй Б.Цэнгэлээс дээрх дөрвөн аппликэйшнийг хэрхэн ашигладаг, ямар хүндрэл бэрхшээл тулгардаг талаар асуусан юм. Тэрбээр Улаанбаатар хотын төв номын сангийн “Дэйзи” төвийн мэргэжилтнээр ажилладаг. “Ер нь “Ehalamj”, “e-Mongolia” аппликэйшнийг бүтээхдээ, хөгжүүлэхдээ олон улсын стандарт баримтлаагүй учраас хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд ашиглах боломжгүй. Тиймээс ашигладаггүй. Харин банкны хувьд Худалдаа хөгжлийн банкны “Most money” болон TDB аппликэйшнийг дуу оруулагч программын тусламжтай ашигладаг. Ямар ч ажлыг, ялангуяа бүх нийтэд зориулсан зүйлийг хийхдээ эхнээсээ л хүртээмжийг нь бодолцож, төлөвлөх ёстой. Барилга байгууламжид ч, цахим технологийн хувьд ч тэр. Манайд эсрэгээрээ байдаг. Хийхээсээ өмнө бидний саналыг сонсоогүй мөртлөө дараа нь ямар байна, юу хийх вэ, яаж засах вэ гэдэг. Энэ маш буруу хандлага” хэмээн Б.Цэнгэл нэлээд шүүмжлэлтэй хандсан юм. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрхийг хамгаалах, тэднийг дэмжих чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагуудаар дамжуулан харааны бэрхшээлтэй цөөнгүй иргэдтэй дээрх зорилгоор холбогдоход “Ehalamj”, “e-Mongo¬lia”-г ашигладаг хүн тэдний дунд байсангүй. Харин аль банканд данс эзэмшдэгээсээ хамаараад аппликэйшнийг нь дуу уншигч төхөөрөмж болон гэр бүлийнхнийхээ тусламжтайгаар чадан ядан ашигладаг нийтлэг байдал харагдав.
Энэ бүгдээс дүгнэхэд, олон нийтийн түгээмэл авдаг банкны болон төрийн цахим үйлчилгээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд хүртээмжгүй, эл асуудлыг анхнаас нь л огт шийдэлгүй явж иржээ. Тэдэнд зориулсан технологийн шийдлийг аппликэйшндээ төлөвлөж нэвтрүүлсэн нь алга. Үндсэндээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд дээрх дөрвөн системийг “iPhone” загварын гар утас, англи хэлний мэдлэгтэй байж л ашиглаж болохоор аж. Харин гадаадын орнуудад, олон улсад бол тухайн аппликэйшнийг бүтээхдээ л текст хөрвүүлэгч (texting speech), дэлгэц уншдаг систем (non visual desktop access) зэрэг дэлхий нийтэд өргөн ашигладаг программтай холбодог аж. Харилцагчдыг гадаад хэлний мэдлэгээр нь ялгаварлахгүйн тулд эдгээр программыг эх хэлээрээ ашиглах боломжийг юуны түрүүнд бий болгодог байна. Түүнчлэн сул хараатай хүмүүст зориулж тухайн цахим системийнхээ дизайн, дэвсгэр өнгийг хүртэл сонголттойгоор, хувирдаг байдлаар хийдгийг Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний ерөнхий газрын Мэдээллийн төвийн дарга Д.Даваажаргал онцолсон юм.
Бэлтгэсэн Ж.Сувд
