Нийтлэл: 38
Сэргэлэн Интернашионал Экспедишион ТББ Хөшөө Цайдмын Билгэ хааны хадны бичиг бусад хадны бичигнүүдээс хамгийн бага балархайтай, нийт 47 өгүүлбэрээс бүрдсэн уг бичгийг шинжээчийн багаар дүгнэлт гаргуулахад хамгийн тохиромжтой гээн үзэн хийсэн судалгааны материалаа та бүхэнд баяртайгаар хүргэж байна. Сэргэлэн Интернашионал Экспедишион ТББ шинжээчийн багаас уг бичгийг өнөөгийн монголчуудын шууд өвгийн бичиг буюу өнөөгийн монголчуудын мянган жилийн өмнөх хэл мөн гэдэг дүгнэлтийг хүлээж байна. Сэргэлэн Интернашионал Экспедишион ТББ Билгэ хааны бичгийг сайн муу тайлсан гэдэгт шинжээчийн багаар дүгнэлт гаргуулна гэдэг нь цаг хугацаа, бэлтгэл, туршлага, мэдлэг шаардсан том ажил гэдгийг мануус билирч буй учир ийм хүсэлт өгөөгүй болно, ийм хүсэлтэнд зориулж уг судалгааны материалыг бэлдээгүй болно. Сэргэлэн Интернашионал Экспедишион ТББ ШУА-д өгсөн хүсэлт бол уг бичиг монголчуудын өвгөдийн бичиг мөн биш гэдэгт дүгнэлт гаргуулахад оршиж буй.
Сэргэлэн Интернашионал Экспедишион ТББ Ашнаачуудын бичиг Хүннү бичиг болох тухай, Монголчууд Хадны бичгээ тайлах судлаачгүй болсон тухай, Туркманууд болон одоогийн туркчуудын гарал үүслийн тухай, Түрг төр Турк үндэстэн хоёрын ялгаа, Монголчуудын гарал үүслийн тухай, Монголчууд хаанаас ч нүүж ирээгүй тухай археологийн хөдлөшгүй баримт, мал ахуйтны нийгэм байгууламжийн тухай, зарим тоог Кидан тоогоор сольсон тухай, Диван Лугат монгол толь болох тухай, Монголын нууц товчоо хадны бичгүүд нэг хэлээр бичигдсэн тухай, Монголын нууц товчооны үгсийн сан Диван Лугаттай нийлж буй тухай, Билгэ хааны бичиг түүний агуулга, Хуучин Тан илийн бичиг гэх мэт эх сурвалжаар баталгаажсан түүх, археологи, хэлний тухай нийтлэлүүдийг Өнөөдөр сонингоор хүргэсэн болно. Энэ бүгд мянган жил юунд яагаад төөрөв гэдгийг тайлбарласан бөгөөд шинжээчийн баг заавал үүнтэй танилцсан байх ёстой.
Өнөөгийн хамгийн том төөрөгдөл бол Түрг төрийг Турк үндэстэнтэй хольж байгаад оршино. Түрг төр бол монголчуудын өвөг төрүүдийн нэг, турк үндэстэн бол мал ахуйн нутгаас гадна үүссэн үндэстэнгийн нэр. Үүнд эрхэм шинжээчид буруу хөтлөгдөв өө! Уг 36 - н нийтлэлийн гол зорилго нь монголчуудыгаа болон шинжээчийн багийг харийн зохиосон түүхээс оюун санаагаа анги байлгаж асуудалд хандах боломж олгоход зориулагдсан. Энэ удаа та бүхэнд маш хариуцлагатай үүрэг ноогдож байна. Уг хадны бичиг маань 1300 жилийнхээ ойг үзэж буй. Эрхэм шинжээчид минь, бодит үнэн бол та нар минь хадны бичгийг дүгнэх цаг ирээд байгаа биш та нар минь өвгөдийн ухаанд дүгнүүлэх цаг иржээ.
Шинжээчийн багт бэлдэж өгч буй судалгааны материалын талаар:
Нэгт: Билгэ хааны бичиг нийт 334 тоологдож болох давхардсан изгүр, үгсээс бүрджээ. Давхардаагүй тоогоор нийт 176 үгсээс бүрдэж буй. Үүнээс 201 үгийг Диван Лугатаас тайлбарлав. Нийт үгсийн 95 хувийг уг бичгээс хойш 350 жилийн дараа бүтээгдсэн Диван Лугатаас тайлбарласан. Уг бичигт орсон үгсийг Сэргэлэн Интернашионал Экспедишион ТББ санаанаасаа зохиогоогүй болно.
Хоёрт: Билгэ хааны бичгийн агуулга юуны тухай өгүүлж буйг тодорхой болгох зорилгоор Хуучин Тан илийн бичгийг монгол хэлрүү Сэргэлэн Интернашионал Экспедишион ТББ орчуулсан болно. Ингэснээр уг бичиг юун тухай өгүүлж байна, Тан ил ямар бодлого хэрэгжүүлж байсан тухай түүхэн үйл явдал маш тодорхой болсон. Уг ажлыг мануусаас өмнө гадна дотны ганц ч судлаач хийгээгүй болно. Билгэ хааны бичгийн агуулга урьд байгаагүй учир утгатай болжээ.
Гуравт: Хүннү бичгийг одоогийн монголчуудын хэрэглэж буй үсэг дээр сурилж галиглав. Үзийн дуудлагын б г к т д л р хэвээр үлдээж угын дуудлагын б г к т д л р доогуур зураасаар тэмдэглэж, “нг”дуудлагыг ганц “ң” галиг нэмсэн нь монголчууддаа дөхөм, хялбар болгосон болов уу.
Дөрөвт: Билгэ хааны бичигт ганц ч араб, перс үг байхгүй болно.
Тавт: Нийт 47 өгүүлбэрт transliteration буюу үсэг шилжилт, transcription буюу бичиг шилжилт хийсэн.
Судалгаан явцад бид юу шинээр олж мэдэв
Орчин цагийн монгол хэлэнд авиа сэлгэх, эгшиг зохицох ёс, ойролцоо утга зэргийг дүрмэлсэн байдаг. Яагаад ийм байдаг юм гэхээр
мэргэжлийн хүмүүс угаасаа ийм гээн хариулдаг. Билгэ хааны бичиг сэргээдснээр 1300 жилийн өмнө өнөөгийн авиа сэлгэх, эгшиг зохицох ёс, ойролцоо утгын гарал үүсэл нь хос суваг байжээ гэдэг нь тодорхой болж байна. Одоо монголчууд угаасаа ийм гээн хариулахаа больж яагаад ийм болсон гэдгийг хариулдаг болох нь.
Орчин цагийн монгол хэлэнд “язгуур гэдгийг үгийн цөм утгыг хадгалсан, цаашид задалж үл болох утга” гээн үзэж байна. Угтаа яз буюу из гэдэг нь үгийн цөм утгыг хадгалсан, цаашид задалж үл болох утга”. “Из үг буюу үг доторхи үг” ДЛ – ттай таарч байна. Гүр гэдэг нь холбох гэсэн утга. Тэгэхээр үгийн цөмийг буюу үг доторхи үгсийг гүрж бий болсон шинэ утгыг изгүр буюу өнөөгийн язгуур болно. Изгүрийг англи хэлээр (word combination), орос хэлээр (словосочетание) гэнэ. Изгүрийг нийгмийн хөгжилд гарч буй шинэ ухагдхууныг үг холбон тодорхойлход хэргэлж байжээ. Үүнийг Билгэ хааны бичгээс маш тодорхой харж болно.
Уг бичиг монголчуудын өвөг дээдсийн бичиг болохыг баталж буй.
Нэгт: Үгсийн сан буюу толь
Уг бичигт гарах давхардаагүй 190 үгний
1.тэнгэр 2.цаг 3. бол, 4.түрг, 5.билгэ 6.хаан 7.өдгөө 8.ул 9.ур10.зоб 11.тохтоо 12.сид 13.үе 14.янаг 15. Уугуул 16. барих,17. угш,18. баруу, 19.шад,20. апт, 21.баг, 22.ойруу,23. таргат 24. Дахиж, 25. Сэтгэл 26. 27.ахиж, 28. түг,29. сугай,30. урт, уртушин 31. энд,
32. үгүй 33. Өтүгэн,34. Шандунг, 35. айз-айзам, 36.таги, 37. илгээ, 38. далай, 39.хэсэг,40. дөх, 41.тогз эрсин
42.гэт-гэтлэх,43. төмөр, 44. эр барга, 45. эрингэ,44. ингэж, 45. жир-гажир-газар, 46.зорь, 47.өег,48. ядуу үгүй,49. ил, 50. тоот, 51.Табгач,
52.Түшил-түншил, 53. алтун, 54.гойтой, 55. ингэж бариур, 56. сүчиг, 57.юмшиг, 58. эрх,59. зах, 60.захру,61.эд, эд гое 62. ихэс, 63. алба, 64. ангилсаар,65. бисгингэ- биднийхээ, 67.эрээ,68. дорой, 69.хүс,70 уул, 71. сэхэнг, 72. шугуй, 73. тухалдан, 74 бус, 75 хур,76. авлига,77 захаг, 78.тэ, 79.алб,80. барав, 81.Барсаар, 82. араг,83. тэрэг, 84.тархахсан, 88.ач ачис,89. тус, 90. Өм 91. хааныхан,92. бартаг,93. алхантаг, 94. гал – хал, 95.төр,96. хууль, 97.зарлиг- зарлиг даган
98.юучгүй, 99.гоо бари, 100.ичигнүй, 101.бай, 102 их айл, 103. хүс,104. их олон, 105. энэ, 106. сэдэнг, 107.ангилав, 108.уулсэхэнг, 109.иймээ,
110.байнга, 111.ингэр, 112.билинг, 113.амьтай,114. хүргэмүй, 115.баглар, 116.ангилтчсан, 117.мань,118. хаантай, 119.бидишч-бичээсч,120. гэл-түргэл гэдэг нь түр-хурдан, гэл- ир, манийнхаа, 121.симди-сийлжээ,
122.Ич-илгээх өдгөө харчингууд ингэж өгүүлнэ,123. бидишчийг, 124. Энгэр125. дэнж, 126. бариг, 127. зар - ганц тоо, зарт-олон тоо, 128 бидиш-бичээс, 129.тохтой,130. өнхөлцөг, 131.хориг, 132. байнга таш- байнга чулуу, 133. ирсээр, 134. Мэдэгээ 135. ирсээр ингэж, 136. энэ хурб-хараб, 137.битиг, 138. битигмэй,139. ачис,140. Золоо 141.тэхэн. 142.бат 143. Асгана-харанхуй 144. Түн.145. Аж орох 146. Хори 147.Төвд 148. Ашиг.149. оров.150. ихсээр-ахисаар.151. йиниг-тиниг-тэнэг. 152. Зобу-зөв үү. 153. Ингэ. 154. үенч – голын нэр, 155. Хон. 156 аян.
Нийт давхардсан тоогоор 334 изгүр үгс оржээ. Бүх изгүрийг үгээр салган бусад үгтэй нь нийлүүлэн тоолхоор давхардаагүй тоогоор 190 үг болж байна. Нийт 176 үгний 156 үгийг өнөөгийн монголчууд шууд билирнэ.
Монголын нууц товчоонд гардаг үгс 1. коп-бүгд, 2. найг-хорон, 3. сү-дайсун буюу дай + сун – дайтах цэрэг гэсэн утга, 4. үлтэг-үгүй болно, үзэм -өөрөө “Кабул хаан бин үзэн” буюу биен өөрөө, 5. жо-жоохон өдгөө мануус томхон жоохон гээн өгүүлдэг. Томхоноос том, жоохоноос
жоо үлдэжээ. 6. Ити-нэрийджээ буюу нэр итжээ гэдэг нь урамлан хайрлах гэсэн утга болно. 7. Туки – тугай дуусгах. 8. Үзэм - өөрөө
Зарим тоог Киданы үед сольсноос 1. утс, 2. тогс, 3. бирла,
Гээсэн үгс (өнөөгийн Сэргэлэн Интернашионал Экспедишион ТББ судлаачдын мэдлэгийн хүрээнд тодорхойлов) : 1.тинглэ - сонс,2. күн – нар, киданы үед сольсон, 3. Күмш - мөнгө, 4. үгш - олон, 5.таш – чулуу
Эртний үгс: 1. анутган - урьдах, 2. унту зур – өөхшүүлэн дэмжих 4.ит – урамшуулах. 5.,акиси – бөс бараа, 6. кид +мш – орхи + cон, 7.И + сээр – илгээ + сээр, 8.тод + соор баталсаар, игдмш - сургасан, 9. алмтин-олмтин,
Эдгээр үгсийн ангилал өнөөгийн судалгааны түвшинд хийгдсэн болно. Судалгаа гүнзгийрэх тусам мануусын үгсийн сан нэмэгдэнэ.
Зарим үгэнд тайлбар шаардалагатай. Капка – хаалга. Капгка: нэр үг, харьялах. Капга – хаалга, Уг үг кабуг ДЛ, өнөөгийн турк хэлээр kapı. Нэгэнт уг үг араб, перс үг биш тул өнөөгийн монголчуудын толинд хадгалагдсан байх ёстой гэдэг үүднээс Морфологи задаргаа хийе. Хадны бичигт капага, кабуг ДЛ, Капи өнөөгийн турк хэлээр. Үгийн үндэс каб болно. Өдгөө монголчууд “хавтан”, “хавтас”, “хавтгай”, “хав дөрвөлжин” гээн өгүүлнэ. Каб гэдэг нь модон хавтгай том хаалгыг хэлдэг байсан болов уу. Хаалга гээн үйлээр нэрлэжээ, капка гээн хийцээр нэрлэжээ. Тэр үед суурин цөөтэй, ихэнхи нь зузаан эсгий үүдтэй гэртэй байсныг санаарай.
Уг бичиг монголчуудын өвөг дээдсийн бичиг болохыг баталж буй нь нийт 176 үгийн 156 үгийг буюу 81 хувийг өнөөгийн монголчууд билирч байна. Монголын нууц товчоонд гарах 8 үгийг нэмэхээр нийт үгсийн сангийн 85 хувь болно. Киданы үеэр солигдсон зарим тоо, зарим үгсийг тооцхоор 8 үг нэмэгдэж нийтээр уг үзүүлэлт 93 хувь хүрч буй. Судалгаа гүнзгийрэх тусам мануусын үгсийн сан нэмэгдэнэ. Дэлхий дээр энэ үзүүлэлтээр мануустай тэнцэх ганц ч үндэстэн байхгүй.
Хоёрт: Өгүүлбэрт орж буй нэр үгс
Тоо: Нэр үг ганц тооноос олон тоо болж байгаа нь монгол хэл мөн гэдгийг баталж байна.
Олон тоо үүсгэгч Т, Д: Ашна – Ашт, Тарга – Таргат,
Олон тоо үүсгэгч С, Ш: уг – угш, ой – ойс, агин – агис, араг – аргаш, тэрэг – тэргэш, ач – ачис,
Олон тоо үүсгэгч Н: янаг – янагун, угул – угулан, бод – бодн, зов – зовн,
Олон тооны дагвар лар – лэр, нар - нэр: бэг - бэглэр, баг - баглар,
Тийн ялгал: Монгочуудын тийн ялгал мөн гэдэг нь ингэж батлагдаж байна.
- Нэрлэх: хаан, жир, зов,
- Харьяалах: зови, зовынхоо, хааныхан
- Өгөх орших: ойсдоо
- Заах: жирийхээ, бодныг, ихэсийг, зовыг
- Гарах: ачиси – ачаас
- Үйлдэх:
- Хамтрах: хаантай, жиртэй.
- Чиглэх: ойруу жийр. Г-тэй ойрогруу, жиригрүү,
Билгэ хааны бичигт Үйлдэхийн Тийн ялгалаас бусад бүх тийн ялгалаар нэр үг хувирч байна.
Гуравт: Өгүүлбэрт орж буй үйл үгс
Үйлийн цаг:
Өнгөрсөн цаг:
Мц – дагвар, жийргэвч Г -тэй могц, магц, мэгц. Болмоц – болмогц, ирмэц – ирмэгц гэх мэт.
П – дагвар, өдгөө В болов. Ангилап – ангилав, барап – барав гэх мэт.
Сөн – дагвар. Кургэгсэн – хүргэгсэн, өмшисөн гэх мэт.
Дм – дагвар, МНТ- нд “СМ”. Д С зармин. Тогтоодм, тугайтдм гэх мэт.
Тм – дагвар, үйлт хэлбэр. МНТ – нд “СМ”. Улуртм.
Ди – дагвар, Д – Ж зармин. Симди. Өдгөө ж – дагвар.
Мс – дагвар. Өрмс.
Одоо цаг:
ур, үр – дагвар. Бирүр. МНТ (өгүлэрүн, хугуру)
Н – дагвар. Тухалдан, алмтан.
Ирээдүй цаг.
Г – дагвар, бэриг – барих.
Ч – дагвар. Үлтчи.
Үгийн үндэс сэд, тэнхэл гэх мэт.
Хүннү-монгол хэлний үсгийн галиг.
Хүннү-Монгол хэлний мөн чанар угын дуудлага, үзийн дуудлага буюу хос суваг болно. Өнөөгийн монголчууддаа өвөг дээдэсийнхээ хэлийг хялбар дөхөм болгохын тулд өнөөгийн монголчуудынхаа хэрэглэж буй орос үсгээр галиг зохиов. ң - ганц шинэ үсэг оруулав. Угын дуудлагтай гийгүүлэгчийг доогуур зураасаар тодруулав.
Билгэ хааны бичиг
Өгүүлбэр 1:
Үсэг шилжилт:
Тңритг: тңридэ: болмц :түрг: Билгэ: кгн: буөдгө: улртм:
Бичиг шилжилт:
Тэнгри цаг тэнгридэ болмц Түрг Билгэ каган бу өдгө ул уртм.
Тэмдэглэл:
- Тэнгэр: нэр үг. Тэнгэр.
- Таг: нэр, үг нэрлэх, цаг гэсэн утга Т Ц зармин.
- Тэнгэрдээ – Орших, дээ- нөхцөл
- Болмц: бол үйл үг, мц – дагвар, Өнгөрсөн цаг. Орчин цагийн монгол хэлэнд болмогц гээн жийргэвч г –тэй “могц” хэрэглэнэ. “Би түүнийг 5 нас хүрмэгц дугуй авч өгсөн” гэх мэт. Бэлтгэх нөхцөл үйл
- Түрг: төр улсын нэр.
- Билгэ: хааны нэр, ухаан, мэдлэг.
- Каган: каан буюу хаан. Г- жийргэвч.
- Бу: энэ гэсэн утга. Монгол хэлэнд Б М зармин. Бу му гээн дуудагдана. Монголчууд “мөн” гэж бичдэгч өгүүлэхээр “мөө” гэнэ. Буюу гэдэг изгүрийн задаргаа бу юу, энэ юу гэсэн утга.
- Өдгөө: үзийн дуудлага, одоогоо угын дуудлага.
- Улуртм: изгүр. Нэр үг, үйл үгийн изгүр, өнгөрсөн цаг. Ул – нэр үг. Ул гэдэг нь юуны өмнө ул суурийн ул болно ДЛ. Улс төрийн хэллэгт ул гэдэг нь төр, хууль гэсэн утга болно. “Ул” ганц тоо “улс” олон тоо байж болох. “Улс гэдэг нь ясту нэгэнд ноогдох иргэн болон өмч” нийтлэл 28. Билгэ хааны бичгээс 200 жилийн өмнөх бичиг болох Хүйс толгойн бичигт “бодн” (олон тоо) гэдэг үг “бод”(ганц тоо) гээн бичигджээ.
Ур – үйл үг, бүтээх гэсэн утга ДЛ. Улур гэдэг нь төрийн тогтсон хэллэг буюу ухагдахуун. Уг ухагдахуунд ул буюу төр, хууль гэсэн ухагдахуун орно. Тэгэхээр улур гэдэг нь 1. ул бүтээх 2. төр хуулийг бий болгох 3. улс төвхнүүлэх гэсэн утгаар уг бичигт оржээ. Энэ изгүр бусад бичээсүүдэд арвин байна.
Тм – дагвар, өнгөр. Т С зармин. МНТ “см”
Өнөө хэргэлж буй үгс: Тэнгэр, цаг, Тэнгэрдээ, түрг, Билгэ, хаан, бу, өдгөө, ул, ур.
Өгүүлбэр 2:
Үсэг шилжилт:
Сбмн: төхти: сидгл: улйу: инйигүнм: углнм: бирхи: угшм: боднм:
Бичиг шилжилт:
Забмин тохто сэдгэл: ул үе янагунм, уугуулнм, бэрхи угшм, боднм
- Сабмань: нэр үг. Орон нутгын аялгаар Саб Заб нэг болно. Өдгөө монголчууд “сав л хийвэл алга болдог” гэдэг нь “зав”л гарвал гэсэн утга. Зав – зов болох тухай. А – О заримдаг тохиолдол маш ховор. Хар – хор нэг үг гэдэг нь доторхой. Нүдний хор арилав – нүдний хараа арилав, нэг хором – нэг харах, хорчин овог – харах овог гэх мэт. Мянган жилийн өмнөх Диван Лугатад хар гэдэг үйл үгийг хор гээн бичжээ. Мөн сохор хүнийг хараагүй, өндөр газар утаа тавин сэргийлэх газрыг харгуй гэжээ. “Хар” “хор” мянган жилийн өмнө өнөөдрийн монгол хэл шиг зэрэгцэн хэрэглэгдэж байжээ. Зов гэдэг нь өдгөө анхны утгаа бүрэн гээгээгүй байна. Чи зовлон ойлгохгүй, зовлон тоочих гэх мэт. Зов гэдэг нь ганц үг ч биш, ганц өгүүлбэр ч биш харин цогц ухаан болно. Мань хамаатуулах төлөөний үг.
- Төхти: сонверб, үзийн дуудлага. Тохто угын дуудлага. Өдгөө монголчууд ой тогтоолт сайн гэж өгүүлнэ.
- Сэдгэл: үйл үг. Сэдг – нэр үг. Орчин цагийн монгол хэлээр сэтэг. Л – үйл үг үүсгэгч.
- Ул уяа: изгүр, хоёр нэр үг оржээ, ул – тайлбарласан, уяа – нийлэх зангидах гэсэн утга. Ул зангидан, улсаа хамт байгуулсан гэсэн утга болно.
- Янагунм: нэр үг, олон тоо, янагу-XIII зууны монгол хэлээр “санаа нэгтэн” өдгөө монгол хэлээр утга нь даялсан үг. Н дагвар, олон тоо. М-төлөөний үг, харьяалах.
- Угулнм: нэр үг. Угул – өдгөө уугуул. Багачууд гэсэн утга. Өдгөө нутгын уугуул гээн өгүүлнэ. Үгийн утга агшив. Н-дагвар, олон тоо. М-төлөөний үг, харъяалах.\
- Бэрги: бэр – үйл үг, үзийн дуудлага, ирээдүй цаг. Бари угын дуудлага. ги - дагвар, ирээдүй цаг. Өдгөө монголчууд “барих” гээн өгүүлнэ.
- Угшм: нэр үг, олон тоо.. М – төлөөний үг харъалах. Угш гэдэг нь тухайн үед ах дүү хаадын хүүд болно. Тэд ээлжлэн төр барьдаг байжээ.
- Боднм: нэр үг, олон тоо, угын дуудлага. Бод-өдгөө монголчууд “бүгд” гээн үзийн дуудлагаар, жийргэвч Г-тэй хэрэглэнэ. VI зууны Хүйс толгойн бичигт Боди гээн ганц тоо, харьяалахын тийн ялгалаар оржээ. Н-дагавар, олон тоо. М – төлөөний үг, харьяалах.
Монголчуудын мэдэх үгс: зов, тохтоо, сэд, янаг, уугуул, барих, угш, бүгд.
Өгүүлбэр 3:
Үсэг шилжилт:
бирий: шдпитбглр: йирай: тркт: буйрук: бглр: утс… Токузугз: бглри: бодни: бусбмн: дгүти: сидгл: ктгди: тиңлэ:
Бичиг шилжилт:
Баруй ашд апит бэглэр ойруй таргат буйрук бэглэр утз... токусугс бэглэри бодны бу зоб ман дагути сэдгэл, акатагди тэнглэ.
Тэмдэглэл:
1. Бирий: тэмдэг нэр, үзийн дуудлага. Өдгөө баруй буюу баруун. Киданы сүүл үеэр гэрийн үүд урагш харуулснаар зүг чиг 45 хэмээр эргэв. Баруй зүг хуучин өмнө зүг байжээ.
2. Ашд: нэр үг, олон тоо. Ашна ганц тоо. Аймгийн нэр.
3. Апит: нэр үг, олон тоо. Аймгийн нэр.
4. Бэглэр; нэр үг, үзийн дуудлага, олон тоо. Баг угын дуудлага. Өдгөө монголчууд багын дарга гэнэ. Лэр-дагвар, олон тоо.
5. Йирай: тэмдэг нэр, үзийн хэлбэр. Йоруй – ойруу, буюу хойд зүг. Хойд зүг ойн зүг.
6. Таргат: нэр үг, аймгийн нэр.
7. Буйрук: нэр үг, аймгийн нэр.
8. Утз: тооны нэр. Гуч болно. Киданы үеэр зарим тоог кидан тоогоор сольжээ.
9. Токусугс: нэр үг, аймгийн нэр. Токус – тооны нэр, ес. Угс нэр үг, Тайлбар хэрэггүй. Угсаа гээн монголчууд өдгөө өгүүлнэ.
10. Бэглэри: тайлбарласан. И – хандах дагвар. Орчин цагийн хэлээр “бэглэр ээ”
11. Бодны: тайлбарласан. Ы – хандах дагвар. Орчин цагийн хэлээр “бүгдэн ээ”.
12. Бу: энэ гэсэн утга. Монгол хэлэнд Б М зармин. Бу му гээн дуудагдана. Монголчууд “мөн” гэж бичдэгч өгүүлэхээр “мөө” гэнэ.
Буюу гэдэг изгүрийн задаргаа бу юу, энэ юу гэсэн утга.
13. Саб: нэр үг. Орон нутгын аялгаар С З солигдоно. Заб зоб. Зов гэдэг нь өдгөө анхны утгаа бүрэн гээгээгүй байна. Чи зовлон ойлгохгүй, зовлон тоочих гэх мэт. Зов гэдэг нь ганц үг ч биш, ганц өгүүлбэр ч биш харин цогц ухаан болно. Мань хамаатуулах төлөөний үг.
14. Дагути: conv. Дагу - үйл үг. Орчин цагийн монгол хэлээр дахи. Ти – үйл үгийн үргэлжлэх хугацааны нөхцөл. Ти – жи зармин. Орчин цагийн монгол хэлээр дахиж, дахиад гээн хэрэглэгдэнэ.
15. Сэд: үйл үг. Сэдэж, сэтгэхийн сэд.
16. Ака тагди: сонверб. Акат – үйл үг. Орчин цагийн монгол хэлээр ахиад, ахиж. Г-жийрэвч. Ди – үйл үгийн үргэлжлэх хугацааны нөхцөл. Орчин цагийн монгол хэлээр ахиджи.
17. Тэнглэ: үйл үг. Сонс. Орчин цагийн монгол хэлэнд гээгдсэн үг.
Өнөө хэргэлж буй үгс: баруун, баг, ойруу, дахиадг сэтгэл, ахиж. Тухайн үеийн аймаг овгын нэрсийг оруулсангүй.
Өгүүлбэр 4:
Үсэг шилжилт:
илгрү: гүн: тугска: биргрү: гүн: уртусиңру: коригру: гүн: бтскиңа: йиргру: түн: уртусиңру: энтэ: ичргэ: бодн: коп: м...а бодн: коп: итдм
Бичиг шилжилт:
Илг ру гүн тугусуга, биригрү гүн уртусин гру, коригру гүн батаскинга ойргру түн уртусингру энтэ ижөрөгө бодн коп м[анг]а бодн коп итдм.
Тайлбар:
1. Илгрү: зүг заасан нэр. Ил – зүүн зүг. Гру – хүрэх чиг заасан дагвар. Зүг чиг өөрчлөгдсөнөөс уг үг гээгдэв.
2. Гүн: нэр үг, нар. Киданы үед уг үг солигджээ.
3. Тугусуга: хоёр үйлийн изгүр, үйл үг. Тугу – түг, суга – сугай. Өдгө од түгэх, тоос түгэх гээнэ өгүүлнэ. Сугуй-сугай – эхлэх гэсэн утга.
4. Биригрү: зүг заасан нэр. Бирий – тайлбарласан. Гру-тайлбарласан.
5. Уртусиңру: зүг заасан нэр. Урту – тэмдэг нэр өндөр гэсэн утга. Син-чиг заасан дагвар. Гру – тайлбарласан. Өдгөө монголчууд урташин гээн өгүүлнэ.
6. Коригру: зүг заасан нэр. Кори – зүг заасан нэр үг. Баруун зүг болно. Гру – тайлбарласан. Зүг чиг өөрчлөгдсөнөөс уг үг гээгдэв.
7. Батаскинга: хоёр үйлийн изгүр, үйл үг. Бат - дуусах, үйл үг. Аскинга – харанхүй болох, үйл үг, баруун монголчууд хэрэглэж буй.
8. Ойргру: зүг заасан нэр үг. Ойруу-тайлбарласан. Гру-тайлбарласан.
9. Түн: нэр үг. Шөнө.
10. Эндэ: байр заасан нэр үг. Энд. Тайлбар хэрэггүй.
11. Ижөрөгө: үйл үг. Иж – нэр үг, үзийн дуудлага. Аж – угын дуудлага. өр – үйл үг, үзийн хэлбэр, байна гэсэн утга буюу үргэлжлэх хугацаа заана. Ор – угын дуудлага. Өгө – үйл үгийн одоо цагийн нөхцөл.
12. Коп: нэр үг. Өдгөө “бүгд” “бүхэл” гэсэн утга. МНТ-нд копчин хүн буюу “бүхэл бүтэн” хүн гэсэн утгаар гаржээ.
13. Итдм: үйл үг. Өнгр.цаг. Ит – үйл үг “цэгцлэх” ДЛ. гэсэн утга. Дм – өнгөр.цаг нөхцөл.
Монголчуудын мэдэх үгс: түг, сугай, гру – баруун гару, зүүн гару, урт, уртайшин, ойр руу жийргэвч Г –г гээв, бат, асгана, түн, энд ээ, аж, орох, коп.
Өгүүлбэр 5:
Үсэг шилжилт
Улмты: найгйок: түрг: кгн: үтгнйиш: улрср: илтэ: буңйок:
Бичиг шилжилт:
Улмта найг үгүй түрг каган Өтүгэн ойс ул орсоор илдээ бунг үгүй.
Тайлбар:
1. Улмта: нэр үг. Харьялах. Ул – тайлбарласан. М – өөрт хамаатуулах төлөөний үг. Та – дагвар, харьяалах. Өдгөө тай буюу уламтай, ултай гэнэ.
2. Найүгүй: тэмдэг нэр. Най – хорон санаа, МНТ, ДЛ. Үгүй – тайлбар хэрэггүй. Хорон санаагүй.
3. Түрг: төр улсын нэр.
4. Каган: каан буюу хаан. Г- жийргэвч.
5. Улурсор: нэр үйлийн изгүр, үйл изгүр. Ул – тайлбарласан. Ур – тайлбарласан. Соор - үйл үгийн одоо, ирээдүй, төсөөлөлийн цаг.
6. Илтэ: нэр үг, орших. Ил – гүрэн, тэ – нөхцөл, орших.
7. Бунг үгүй: нэр үг, Заах, зовлон. Б М зармин. “Мунг” гээн МНТ, ДЛ. Үгүй – тайлбар хэрэггүй.
Монголчуудын мэдэх үгс: ултай, найгүй, ул, орсоор – урсаар, Ил, бунг – мунг.
Өгүүлбэр 6:
Үсэг шилжилт:
Илгрү: шндуң: йазикатги: сүлдм: тлнайка: гичг: тгмдм:
Бичиг шилжилт:
Илгрү Шандунг йазихаа тэги сү илдм, далайхаа хэсэг дөхөмдөм.
Тэмдэглэл:
1. Илгрү: зүг заасан нэр. Ил - зүг. Гру – хүрэх чиг заасан дагвар. Зүг чиг өөрчлөгдсөнөөс уг үг гээгдэв.
2. Шандунг: газрын нэр.
3. Йазихаа: нэр үг, харьяалах, хамаатулах. Йаз-айз задгай тал ДЛ, өдгөө монголчууд айзам тал гээн өгүүлдэг нь задгай тал гэсэн үг болно.
4. Тэги: нэр үг, үзийн дуудлага. Нутаг дэвсгэр (зохиомол шинэ үг). Таг, тагтан гэх мэт үгсийн эх нь таги байжээ. Таги угын дуудлага. Таги гэж уулыг монголчууд бас хэлнэ.
5. Сүилдм: нэр үйлийн изгүр, өнгөрсөн цаг. Уг үг Дайсун гээн МНТ гарна. Дай гэдэг үгнээс дайн гарсан болов уу. Су угын дуудлага. Есөн угсыхан Н үсэг нэмдэг гээн ДЛ тэмдэглэжээ. МНТ мөн адил Коу-коун, күү-күүн гэжээ. Суу билиг, сүүд болов, сүйтгэв гэдэг нь сү буюу цэргийн хийж буй үйлдэл.
Ил – үйл үг, явна гэсэн утга. Өдгөө монголчууд илгээ гэнэ. Мөн көл гэдэг нь ки –хоёр, ил явна. Көл гэдэг нь явдаг хоёр буюу хөл болно. Энэ тухай нийтлэл хүргэсэн болно. Дм – дагавар өнгөрсөн цаг.
6. Далайхаа: нэр үг, харьяалах, далай.
7. Хэсэг: нэр үг. Логик тайлбар: өнөөгий монголчууд Хар далай очлоо гээн айлд очиж байгаа юм шиг өгүүлнэ. Далай өөрөө маш том. Маш том тагийг (нутаг дэвсгэрийг) очиж бүх газраар нь яваагүй учир “хэсэг” гээн оновчтой өгүүлж буй.
8. Дөхөмдм: үйл үг. Өнгөрсөн цаг. Дөх үндэс. Өнөөгийн дөхөх гэсэн үйл үг. Тухайн үед дөхөм үйл үг байж. Дм – дагвар, өнгөрсөн цаг.
Монголчуудын мэдэх үгс: суу, илгээх, Шандун, айз – айзам, таги, далай, хэсэг, дөхөх.
Өгүүлбэр 7:
Үсэг шилжилт:
Биргрү: ткуз: рснгэтги: сүлдм: түпүдгэ: гичг: тгмдм:
Бичиг шилжилт:
Биргрү токуз ирсэнгээ тэги сү илдм Төвдийхээ хэсэг дөхөмдм.
Тэмдэглэл:
1. Биригрү: зүг заасан нэр. Бирий – тайлбарласан. Гру-тайлбарласан.
2. Токуз – тооны нэр, ес. Уг тоог Киданы үед солив. Зарим эрдэмтэд төгс – токуз нэг үг гэнэ.
3. ирсэнгээ: нутаг усны нэр, харьалах. Ирсэн – нэр, гээ харьалах.
4. Тэги: нэр үг, үзийн дуудлага. Нутаг дэвсгэр (зохиомол шинэ үг). Таг, тагтан гэх мэт үгсийн эх нь таги байжээ.
Таги угын дуудлага. Таги гэж уулыг монголчууд бас хэлнэ.
5. Төвдийхээ: үгийн тайлбар хэрэггүй. Өнөөгийн дүрмэлсэн монгол хэлээр аавынхаа гээн өгүүлнэ. Дүрэмлээгүй монгол хэлээр аавыхаа гээн өгүүлнэ.
6. Хэсэг: нэр үг. Логик тайлбар: өнөөгий монголчууд Хар далай очлоо гээн айлд очиж байгаа юм шиг өгүүлнэ. Далай өөрөө маш том. Маш том тагийг (нутаг дэвсгэрийг) очиж бүх газраар нь яваагүй учир “хэсэг” гээн оновчтой өгүүлж буй.
7. Дөхөмдм: үйл үг. Өнгөрсөн цаг. Дөх үндэс. Өнөөгийн дөхөх гэсэн үйл үг. Тухайн үед дөхөм үйл үг байж. Дм – дагвар, өнгөрсөн цаг.
Монголчуудын мэдэх үгс: баруун, таги, Төвд, хэсэг, дөхөх.
Өгүүлбэр 8.
Үсэг шилжилт:
коригру: йеңчүүг: гчэ: тамркпгка: тги: сүлдм
бичиг шилжилт:
Коригру йенгчүүг гчэ тамркпгка тги сүлдм.
Тэмдэглэл:
1. Коригру: зүг заасан нэр. Кори – зүг заасан нэр үг. Баруун зүг болно. Гру – тайлбарласан. Зүг чиг өөрчлөгдсөнөөс уг үг гээгдэв.
2. Йенчүүг – голын нэр. Ховдын булган сум. Судлаачид йенчүүг – сувд гээн буулгасан нь буруу. ДЛ – т йенчүү гээн сувдыг хэлнэ. Солонгос болон Хан хэлээр жинчүү гэнэ. Йенчүү гэдэг нь харь үг. Ховд аймагт булган, үенч гээн амьтны нэрээр нэрэлсэн хоёр гол бий.
3. Гэчэ: үйл үг, үзийн хэлбэр. Ч Т зармин. Гэт гэсэн үйл үг. Өнөө гол гэтэл, гатал гэнэ. Гэт үйл үгэнд Л үйл үг үүсгэгч дагвар залган давхар үйл үүсгэж буй нь буруу.
4. Төмөр: тайлбар хэрэггүй.
5. Капгка: нэр үг, харьялах. Капга – хаалга, ка – харьялах. Уг үг кабуг ДЛ, өнөөгийн турк хэлээр kapı. Нэгэнт уг үг араб, перс үг биш тул өнөөгийн монголчуудын толинд хадгалагдсан байх ёстой гэдэг үүднээс Морфологи задаргаа хий. Хадны бичигт капага, кабуг ДЛ, Капи өнөөгийн турк хэлээр. Үгийн үндэс каб болно. Өдгөө монголчууд “хавтан”, “хавтас”, “хавтгай”, “хав дөрвөлжин” гээн өгүүлнэ. Каб гэдэг нь модон хавтгай том хаалгыг хэлдэг байсан болов уу. Тэр үед гэр зузаан эсгий үүдтэй байсныг бүү мартаарай.
Энд дахин нэг жишээ хүргэе. Гүүрийг өвөрмонголчууд хөөрөг гэнэ, цэвэр халх дуудлагаар гүр болно. Гүр гэдэг нь холбо гэсэн утга. Хөөрөг гэдэг уг гүүрний хийцийг хэлж буй. Гол дээгүүр хөөрүүлэн барьсан тул хөөрөг, голын хоёр талыг холбож буй учир гүр болно. Гүр үйлийн нэр, хөөрөг хийцийн нэр. Нэг хэл гэдэг нь нэг үгийг нэг үгээр хэлэх гээн хүмүүс гэнэн ойлгох юм. Нэг хэлтэн гэдэг нь нэг үгийг олон янзаар хэлсэн ч яаж хэлж буйг мэдэхийг хэлнэ.
6. Тэги: нэр үг, үзийн дуудлага. Нутаг дэвсгэр (зохиомол шинэ үг). Таги угын дуудлага. Таги гэж уулыг монголчууд бас хэлнэ.
7. Сүилдм: нэр үйлийн изгүр, өнгөрсөн цаг. Уг үг Дайсун гээн МНТ гарна. Дай гэдэг үгнээс дайн гарсан болов уу. Су угын дуудлага. Есөн угсыхан Н үсэг нэмдэг гээн ДЛ тэмдэглэжээ. МНТ мөн адил Коу-коун, күү-күүн гэжээ. Суу билиг, сүүд болов, сүйтгэв гэдэг нь сү буюу цэргийн хийж буй үйлдэл.
Ил – үйл үг, явна гэсэн утга. Өдгөө монголчууд илгээ гэнэ. Мөн көл гэдэг нь ки –хоёр, ил явна. Көл гэдэг нь явдаг хоёр буюу хөл болно. Энэ тухай нийтлэл хүргэсэн болно. Дм – дагвар өнгөрсөн цаг.
Монголчуудын мэдэх үгс: хорь – зүг, үенч – голын нэр, төмөр, хабга – тайлбарласан, таги, су, илгээ.
Өгүүлбэр 9.
Үсэг шилжилт:
Йиргру: эрбайрку: йириңэ: тги: сүлдм: буиңжэ: ийргэ: тги: йуртдм:
Бичиг шилжилт:
Ойргру эр баргу ийрингэ таги сү илдм бу ингэжэ жиригэ таги зортдм.
Тэмдэглэл:
1. Йиргру: зүг заасан нэр үг, үзийн дуудлага. Ойргруу буюу ойруу болно.тайлбарласан. Гру-тайлбарласан.
2. Эр баргу: аймгийн нэр
3. Ийрингэ: тагийн нэр, өнөөгийн оронгой (буриятия).
4. Тэги: нэр үг, үзийн дуудлага. Нутаг дэвсгэр (зохиомол шинэ үг). Таги угын дуудлага. Таги гэж уулыг монголчууд бас хэлнэ.
5. Бу ингэжэ: бу – тайлбарласан, ингэжэ – ингэж.
6. Жиригээ: нэр үг, харьяалах. Жир – газар гэсэн үг. Гээ-харьялах, нөхцөл. Жирийн хүн гэдэг нь газрын хүн гэсэн үг. Газар - Их жир гэсэн утгаар анх Ач голог хааны Шинэ могой усны бичигт гарсан тухай нийтлэл хүргэсэн болно.
7. Йортдм: үйл үг, үйлт хэлбэр, өнгөр цаг. Йори – зори нэг үг. Й З зармин. МНТ йор гээн өгүүлнэ.
Монголчуудын мэдэх үгс: ойруу, Барга, Оронгой, таги, жир, бу,
зори.
Өгүүлбэр 10.
Үсэг шилжилт:
Үтгн: йишдэ: йиг: йадйок: рмс:
Бичиг шилжилт:
Өтүгэн ойсдоо өег йади укуй өрмс.
Тэмдэглэл:
1. Өтүгэн: газрын нэр, хангай, өдгөө Өндөрсант.
2. Ойсдоо: нэр үг, олон тоо, орших. Өдгөө ойдоо гэнэ.
3. Өег: тэмдэг нэр. Бүх юм байхыг өег гэнэ ДЛ..
4. Йади: тэмдэг нэр. Яди буюу ядуу, малгүй гэсэн утга. МНТ-нд яаданг гээн өгүүлдэг нь морьгүй гэсэн утга.
5. Угуй: үгүйсгэсэн үг, угын хэлбэр. Үгүй – үзийн хэлбэр.
8. Өрмс: үйл үг, үзийн дуудлага, өнгөрсөн цаг. Өр – байна, мс өнгөрсөн цагийн дагвар. Өнөө монголчууд “амь өршөө” – “амь байлгаач” гэсэн утга. Угын дуудлага “ор” “орш” гэх мэт. Өрмс гэдэг баймс буюу байжээ.
Монголчуудын мэддэг үгс: Өтүгэн, ойсдоо, өег, ядуу, үгүй, өршөө.
Өгүүлбэр 11.
Үсэг шилжилт:
Ил: тотск: йир: үтгн: йишрмц: буйирдэ: улрп
Бичиг шилжилт:
Ил тоот сугай жир Өтүгэн ойс өрмц бу жирдэ ул уруп.
Тэмдэглэл:
1. Ил: нэр үг, гүрэн.
2. Тоот: нэр үг, олон тоо – хүн ам.
3. Сугу: үйл үг. Сугай – эхэл.
4. Жир: нэр үг, Жир – газар гэсэн үг. Жирийн хүн гэдэг нь газрын хүн гэсэн үг. Газар - Их жир гэсэн утгаар анх Ач голог хааны Шинэ могой усны бичигт гарсан тухай нийтлэл хүргэсэн болно.
5. Өтүгэн: газрын нэр, хангай, өдгөө Өндөрсант.
6. Ирмц: үйл үг, үзийн дуудлага, өнгөрсөн цаг. ир – очих ирэхийн ир. Мц өнгөрсөн цагийн дагвар, өдгөө жийргэвч Г-тэй мэгц болно.
Ирмц – ирмэгц.
7. Ул уруп: изгүр. Ул – тайлбарласан, ур – тайлбарласан. П өнгөрсөн цаг буюу орос бичигнээс болж өнөө В болов.
Монголчуудын мэддэг үгс: ил, тоот, сугай, жир, Өтүгэн, өрмс – орсон, ул, оров.
Өгүүлбэр 12.
Үсэг шилжилт:
Тбхч: бодн: бирлэ: түшүтм:
Бичиг шилжилт:
Табгач бодн бирлэ түшүлтм.
Тэмдэглэл:
1. Табгач: нэр үг, Тан.
2. Бодн: нэр үг, угын дуудлага. Бод-өдгөө монголчууд “бүгд” гээн үзийн дуудлагаар, VI зууны Хүйс толгойн бичигт Боди оржээ. Н-дагавар, олон тоо.
3. Бирлэ: үйл үг. Бир – нэр. Л үйл үг үүсгэгч. “Хүн бир морин бир” буюу хүн нэг морин нэг (МНТ). Киданы үед тоо сольсон тухай нийтлэл хүргэсэн болно. Бирлэ – нэгэнлээ гэдэг нь хоёр талаасаа нэгдэх буюу хамтрах гэсэн утга.
4. Түшүлтм: үйл үг. Өнгөрсөн цаг. Түш – үйл үг, л – хамтрах үйл үүсгэгч. Тм өнгөрсөн цаг.
Монголчуудын мэддэг үгс: Табгач – Тан, бодн – бүгдн, түш,
Өгүүлбэр 13.
Үсэг шилжилт:
лтун: гүмз: исгти: котой: буңсш: ИңЧбирүр: тбгч: бодн: зби: сүчиг: гиси: йимшк: рмс:
Бичиг шилжилт:
Алтун, гүмз, исгти котой бунгшиз ингэж бирүр, Табгач бодн зоби сүжиг агиси йумшак өрмс.
Тэмдэглэл:
1. Алтун: нэр үг, алт.
2. Гүмз: мөнгө, уг үгийг Киданы үеэр сольсон болов уу.
3. Исигти: нэр үг, үзийн дуудлага, харьяалах. Ашиг угын дуудлага, ти – харьяалах. Өнөө монгол хэлэнд ашигтай, ашиггүй гээн өгүүлнэ.
4. Котой: тэмдэг нэр харьяалах, угын дуудлага. Ко буюу гоо - сайн бүхэн. той – хамтрах, гоотой. Хамгийн сайнаа гэсэн утга.
5. Бунгшиз: сонверб. Бунг-зовлон. Б М зармин. Мунг – зовлон МНТ, ДЛ. Шиз – үгүйгээр. Өдгөө халхууд “гал усыг басаж болохгүй” гэнэ. Басаж гэдэг нь бас – толгой сиж үгүйгээр гэсэн утга. Гал усыг толгойгүйгээр буюу бодохгүйгээр болохгүй”. Бунгшиз – Зовлонгүйгээр.
6. Ингэж: тайлбар хэрэггүй.
7. Бирүр: үйл үг, үзийн дуудлага, үргэлжилж буй үйлдэл. Барь. Өдгөө монголчууд архи, хадаг барь гэнэ. Ур – үргэлжилж буй үйлдэл үүсгэгч. Өгүлэрүн, хугуру МНТ.
8. Табгач: нэр үг, Тан
9. Бодн: нэр үг, угын дуудлага. Бод-өдгөө монголчууд “бүгд” гээн үзийн дуудлагаар, VI зууны Хүйс толгойн бичигт Боди оржээ. Н-дагавар, олон тоо.
10. Саби: нэр үг, харьяалах. Орон нутгын аялгаар С З солигдоно. Заб зоб. Зов гэдэг нь өдгөө анхны утгаа бүрэн гээгээгүй байна. Чи зовлон ойлгохгүй, зовлон тоочих гэх мэт. Зов гэдэг нь ганц үг ч биш, ганц өгүүлбэр ч биш харин цогц
ухаан болно. Мань хамаатуулах төлөөний үг. Үүнээс хойш Зоб гэх болно.
11. Сүжиг: тэмдэг нэр. Сүжиг уг үгний утга өнөөгийн монгол хэлний итгэл гэсэн үгний утга болно. Итгэ гэдэг нь эх сурвалжаар тахилын үйл болно (Тариатын бичиг, МНТ, ДЛ). Өдгөө монголчууд сэжгээр өвдөж сүжгээр (итгэлээр) идгэдэг.
12. Агин, агиси: харь нэр үг. Бөс бараа.
13. Йумшак: зөөлөн ДЛ. Өдгөө туркууд уг үгийг хэрэглэнэ. Уг үг перс, араб үг биш. Манай хэлэнд байх ёстой тул морфолог задаргаа хийв. Йумшак = йум + шак. Шак гэдэг үг нь адил гэсэн утга. Йум буюу зум болно. Й З зармин. Зумал гэдэг үйл үг нь малын үсийг авах арг. Зум гэдэг нь бүх төрлийн малын үс ноос болох. Зумшиг гэдгээс уг зөөлөн гэсэн үг гарах магдалтай. Өдгөө монголчууд сайн юм гээн өгүүлнэ. Эд нь хатуу юм нь зөөлөн байх магадалтай. Үүнээс илүү тайлбар одоогоор алга.
14. Өрмс: үйл үг, үзийн дуудлага, өнгөрсөн цаг. Өр – байна, мс өнгөрсөн цагийн дагвар. Өнөө монголчууд “амь өршөө” – “амь байлгаач” гэсэн утга. Угын дуудлага “ор” “орш” гэх мэт. Өрмс гэдэг баймс буюу байжээ.
Монголчуудын мэддэг үгс:
Алт, ашигтай, гоо, бунг – мунг МНТ, барь, Табгач, зов, сүжиг, юм, ор.
Өгүүлбэр 14.
Үсгийн шилжилт:
сүчиг: збн: ймшак: гин: рп:
Бичгийн шилжилт:
Сүжиг зобн юмшак агин арп
Тэмдэглэл:
1. Сүжиг: тэмдэг нэр. Сүжиг уг үгний утга өнөөгийн монгол хэлний итгэл гэсэн үгний утга болно. Итгэ гэдэг нь эх сурвалжаар тахилын үйл болно (Тариатын бичиг, МНТ, ДЛ). Өдгөө монголчууд сэжигээр өвдөж сүжгээр (итгэлээр) идгэдэг.
2. Зобн – нэр үг, олон тоо. Н – олон тооны дагвар. Зов гэдэг нь өдгөө анхны утгаа бүрэн гээгээгүй байна. Чи зовлон ойлгохгүй, зовлон тоочих гэх мэт. Зов гэдэг нь ганц үг ч биш, ганц өгүүлбэр ч биш харин цогц ухаан болно.
3. Агин, агиси: харь нэр үг. Бөс бараа.
4. Йумшак: зөөлөн ДЛ. Өдгөө туркууд уг үгийг хэрэглэнэ. Уг үг перс, араб үг биш. Манай хэлэнд байх ёстой тул морфолог задаргаа хийв. Йумшак = йум + шак. Шак гэдэг үг нь адил гэсэн утга. Йум буюу зум болно. Й З зармин. Зумал гэдэг үйл үг нь малын үсийг авах арг. Зум гэдэг нь бүх төрлийн малын үс ноос болох. Зумшиг гэдгээс уг зөөлөн гэсэн үг гарах магдалтай. Өдгөө монголчууд сайн юм гээн өгүүлнэ. Эд нь хатуу юм нь зөөлөн байх магадалтай. Үүнээс илүү тайлбар одоогоор алга.
5. Арап: үйл үг, угын хэлбэр, өнгөрсөн цаг, “бий бол”, П – өнгөрсөн цаг. Р үгийн дуудлага охор тул арап ороп ойролцоо дуудагдана. Өдгөө бороо арап (оров). Өнө цагийн монгол хэлээр “оров”.
Монголчууд мэддэг үгс: Сүжиг, зоб, юмшак, оров. Агин – эртний хэллэг. Уг даавууг мөнгөний оронд хэргэлж байсан тэмдэглэл бий (Хуучин Тан Илийн бичиг).
Өгүүлбэр 15.
Үсэг шилжилт:
иркбуднг: ИңЧйакутир: рмс:
Бичиг шилжилт:
Эрк боднг ингэж загтир өрмс.
Тэмдэглэл:
1. Иркбодн: изгүр. Үзийн дуудлага. Эрх (ДЛ). Эрх (бие даасан) бодн.
2. Ингэж: ингэж
3. Загутир: үйл үг, казутив. Загу – үйл үг, зааху – заах. Тир – каузитив, учир шалтгаан заасан дагвар. Одоогийн хэлээр “ингэж заалгуулж байсан”. МНТ - нд уг хэлбэр арвин гарна.
4. Өрмс: үйл үг, үзийн дуудлага, өнгөрсөн цаг. Өр – байна, мс өнгөрсөн цагийн дагвар. Өнөө монголчууд “амь өршөө” – “амь байлгаач” гэсэн утга. Угын дуудлага “ор” “орш” гэх мэт. Өрмс гэдэг баймс буюу байжээ.
Монголчуудын мэддэг үгс: Эрх, бүгд, заах, ор.
Өгүүлбэр 16.
Үсэг шилжилт:
йакру: конткда: гисрэ: найгбилг: нтүйүр: рмс:
Бичиг шилжилт:
Загру контокдо игисэрэ найг билиг үнтү йүр өрмс.
Тэмдэглэл:
1. Загру: зүг заасан нэр үг. Зах руу.
2. Кондогдо: үйл үг, байнга үүлдэх хэлбэр. Кон – хоноглох буюу нутаглах. дог – байнга үүлдэх хэлбэр. до – орших. Хондогдоо – орчин цагийн хэлээр. Очиж нутагладаг газрын нэр.
3. Игисэрэ: үйл үг, үргэлжлэх хугацаа. Ихэссээр.
4. Найг: тэмдэг нэр. Най – хорон санаа, МНТ, ДЛ.
5. Билиг: нэр үг, заах. Билийг – орчин цагийн хэлээр. Найг билийг – хорон санааг.
6. Үнтүйүр: изгүр унтү – өөхшүүлэх ДЛ, йур – тайлбарлах.
7. Өрмс: үйл үг, үзийн дуудлага, өнгөрсөн цаг. Өр – байна, мс өнгөрсөн цагийн дагвар. Өнөө монголчууд “амь өршөө” – “амь байлгаач” гэсэн утга. Угын дуудлага “ор” “орш” гэх мэт. Өрмс гэдэг баймс буюу байжээ.
Монголчуудын мэддэг үгс: Захруу, хондогдоо, ихэссэр, найг МНТ, билийг, өр – ор. Үнт йүр – эртний үг.
Өгүүлбэр 17.
Үсэг шилжилт:
Дгү: билгэ: гисиг: дгу: лпкисиг: йартмш: рмс:
Бичиг шилжилт:
Эд го билгэ ихэсиг, эд го алп ихэсийг зортмиш өрмс.
Тэмдэглэл:
1. Эд го: нэр үг. Эд баялаг.. Го: тэмдэг нэр. Гоо – сайн нийлээд сайн эд.
2. Билгэ: нэр үг, ухаан, эрдэм.
3. Ихэсиг: нэр үг, заах, хүмүүс (МНТ)
4. Алп: тэмдэг нэр, алб - баатар.
5. Зортмиш: үйл үг, үгүйсгэх хэлбэр. Зори + Т (үйлт хэлбэр) миш (үгүйсгэл). Орчин цагийн дүрмэлсэн монгол хэлэнд уг дагвар оруулаагүйч дүрэмлээгүй орчин цагийн монгол хэлэнд байна. Тоо тоомшгүй: тоо тоомиш гэдэг нь тоо тоологдохгүй гэсэн утга. Давхар үгүйсгэл оруулан тоо + миш+үгүй. Боломжгүй=бол + мш + гүй. Гэх мэт нуугдсан миш – тэй жишээнүүд арвин.
6. Өрмс: үйл үг, үзийн дуудлага, өнгөрсөн цаг. Өр – байна, мс өнгөрсөн цагийн дагвар. Өнөө монголчууд “амь өршөө” – “амь байлгаач” гэсэн утга. Угын дуудлага “ор” “орш” гэх мэт. Өрмс гэдэг баймс буюу байжээ.
Монголчуудын мэддэг үгс: эд, гоо, билгэ, ихэс, алб, зорь, өр – ор.
Өгүүлбэр 18.
Үсэг шилжилт:
биркиси: йаңлср: угши: бидни: бисгиңэ: тги: кидмш: рмц:
Бичиг шилжилт:
Бир ихэс йангилсаар угши бодни бискингэ тэги кидмш өрмц
Тэмдэглэл:
1. Бир: тооны нэр, нэг. Хүн бүр, айл бүр гээн хэргэлж буй. Зарим тоог киданы үеэр сольсон тухай нийтэлсэн.
2. Йангилсаар: үйл үг, одоо – ирээдүйн төсөөлөл цаг. Йангил – ангил үйл үг, саар дагвар.
3. Угши: нэр үг, олон тоо, харьяалах. Угш гэдэг нь тухайн үед ах дүү хаадын хүүд болно. Тэд ээлжлэн төр барьдаг байжээ.
4. Бодни: нэр үг, олон тоо, угын дуудлага, харьяалах. Бод-өдгөө монголчууд “бүгд” гээн үзийн дуудлагаар, жийргэвч Г-тэй хэрэглэнэ. VI зууны Хүйс толгойн бичигт Боди гээн ганц тоо, харъалахын тийн ялгалаар оржээ. Н-дагавар, олон тоо.
5. Бискингэ: төлөөний үг, олон тоо. Бис – бид ЗД зармин, бидингэ буюу биднийхээ (орчин цагийн монгол хэлээр).
6. Кидмиш: үйл үг, үгүйсгэх. Кид – явах ДЛ. Миш үгүйсгэл.
Монголчуудын мэддэг үгс, бүр – нэг, ангил, ангилсаар, угш, бүгдн, биднийхээ. Кид – эртний үг.
Өгүүлбэр 19.
Үсэг шилжилт:
сүчиг: сбиңа: ймшк: гисиңа: ртури: гүс: түрг: бодн: үлтг:
Бичиг шилжилт:
Сүжиг зобинго юмшак агисинга эр дори күс түрг будн үлтэг.
Тэмдэглэл:
1. Сүжиг: тэмдэг нэр. Сүжиг уг үгний утга өнөөгийн монгол хэлний итгэл гэсэн үгний утга болно. Итгэ гэдэг нь эх сурвалжаар тахилын үйл болно (Тариатын бичиг, МНТ, ДЛ). Өдгөө монголчууд сэжигээр өвдөж сүжгээр (итгэлээр) идгэдэг.
2. Зобинхо: нэр үг, харьялах, хамаатах. Зовынхоо. Өдгөө хэлээр зовлонгийнхоо.
3. Юмшак: тэмдэг нэр, зөөлөн. Өдгөө юмшиг – утга даялсан.
4. Агисинга: нэр үг, харьяалах, хамаатах. Бөс барааныхаа.
5. Эрэ: тэмдэг нэр, эрээ – жигшүүр, өдгөө эрээ цээргүй.
6. Дори: тэмдэг нэр, дорой – зан муутай хүн.
7. Гүс: үйл үг, хүс.
8. Үлтэг: үйл үг. Үхдэг. Үлтэгбэй (МНТ).
Монголчуудын мэддэг үгс:
Сүжиг, зов, юмшиг, эрээ, дорой, хүс, үлтэг МНТ.
Өгүүлбэр 20.
Үсэг шилжилт:
түрг: бодн: үлсгң: брйэ: чугай: йиш: түглтн: йази: конайинтирср:
Бичиг шилжилт:
Түрг бодн үлсэхэнг бирэй чугай ойс тугултн, : йази конаянтсаар
Тэмдэглэл:
1. Түрг: нэр үг, төр улсын нэр.
2. Бодн: нэр үг, олон тоо, угын дуудлага. Бод-өдгөө монголчууд “бүгд” гээн үзийн дуудлагаар, жийргэвч Г-тэй хэрэглэнэ. VI зууны Хүйс толгойн бичигт Боди гээн ганц тоо, харъалахын тийн ялгалаар оржээ. Н-дагавар, олон тоо.
3. Бирий: зүг заасан нэр үг, баруун.
4. Үлсэхэнг: изгүр, үзийн дуудлага. Үл – ул (угын дуудлага). Сэх – үйл үг. Сэхэнг нэр үг. Уул сэхэнг буюу цаад санаа.
5. Ойс: нэр үг, олон тоо.
6. Чугай: нэр үг, шугуй.
7. Тухалдан: үйл үг. Тухалдан – цадгалан байх.
8. Йази: нэр үг, харьяалах, Йаз-айз задгай тал ДЛ, өдгөө монголчууд айзам тал гээн өгүүлдэг нь задгай тал гэсэн үг болно.
9. Конаянтсаар: изгүр үйл үг. Кон - үйл үг, очих (ДЛ). Аян – үйл үг, буцах (ДЛ). Т – үйлт хэлбэр үүсгэгч, хоёуландана хамаарна. Саар – үргэлжлэх. Монгол хэлээр хон, хоноглочид гэдэг нь явуулын хүнийг хэлнэ. “Хонц хонцондоо дургүй хонуулсан хүн хоёуланд нь дургүй” гэнэ. Хонц гэдэг нь хон гэдэг үйл үгнээс гарсан олон тооны нэр үг болно. Аян гэдэг нь очоод буцаж ирэхийг хэлнэ. Очоод буцаж ирэхгүйг хэзээ ч аян гэж өгүүлэхгүй. Хон аян гэхээр хоноглоод буцахыг өгүүлнэ. Хоноглох гэдэг нь нэг хоног гэсэн үг огт биш.
Монголчуудын мэддэг үгс: Түрг, бүгд, баруу, уул сэхэнг, ойс, шугуй, тухална, айзам, хон, аян.
Өгүүлбэр 21.
Үсэг шилжилт:
түрг: бодн: үлсиггнтэ: найггиси: иңжэ: бушхурур: рмс:
Бичиг шилжилт:
Түрг бодн үлсэхэгэнтэ найг ихэс ингэж бусхурур өрмс.
1. Түрг: нэр үг, төр улсын нэр.
2. Бодн: нэр үг, олон тоо, угын дуудлага. Бод-өдгөө монголчууд “бүгд” гээн үзийн дуудлагаар, жийргэвч Г-тэй хэрэглэнэ. VI зууны Хүйс толгойн бичигт Боди гээн ганц тоо, харъалахын тийн ялгалаар оржээ. Н-дагавар, олон тоо.
3. Үлсэхэгэнтэ: нэр үг, изгүр, хамтрах, үзийн дуудлага. Үл – ул буюу уул (угын дуудлага). Сэх - үйл үг, сэхэгэн нэр үг, жийргэвч “г” авхаар сэхээн. Тэ – хамтрах. Үлсэхэгнтэ – уул сэхээнтэй (уул бодолтой).
4. Найг: тэмдэг нэр. Най – хорон санаа, МНТ, ДЛ.
5. Ихэс: нэр үг, олон тоо, хүмүүс. Ихэс МНТ.
6. Ингэж: ингэж
7. Бусхурур: изгүр, үйл үг, угын дуудлага. Бус – хамааралгүй, сул. Хур – үйл үг. Ур – үргэлжлэх. Бус хур ор гэдэг нь бус хураагдаж байв гэсэн утга. Сулууд (төргүйчүүд) хураагдаж байсан (дагаар орж байсан). Бусхурур төрийн тогтсон хэллэг бөгөөд яг энэ утгаар Голтэхэний бичигт орсон болно.
8. Өрмс: үйл үг, үзийн дуудлага, өнгөрсөн цаг. Өр – байна, мс өнгөрсөн цагийн дагвар. Өнөө монголчууд “амь өршөө” – “амь байлгаач” гэсэн утга. Угын дуудлага “ор” “орш” гэх мэт. Өрмс гэдэг баймс буюу байжээ.
Монголчуудын мэддэг үгс: Түрг, бүгд, уул сэхээн, найг, ихэс, ингэж, буc, хур, ур – ор.
Өгүүлбэр 22.
Үсэг шилжилт:
иркрср: йаблк: гибирү: йагк: рср: дгү: гибирүр: типиңжэ: бушхурур: рмс:
Бичиг шилжилт: Эркэрсээр айблак аги бирүр, захук өрсөөр эд го аги бирүр тэп ингэж бусхурур өрмс.
Тэмдэглэл:
1. Эркэрсээр: изгүр үйл үг. Үзийн дуудлага. Эрк – эрх нэр үг. Эрсээр –байсаар (эрхтэй байсаар). Эрк эрсээр, бороо орсоор – бороо байсаар гэх мэт.
2. Йаблак: нэр үг. Йаб – хуурах. Йаблаг – хуурмаг, авлига (орчин цагийн хэлээр). ДЛ.
3. Агибирүр: нэр үйлийн үзгүр, үзийн дуудлага, Аги бариур (угын дудлага) бөс бараа. Бирүр: үйл үг, үргэлж буй одоо цаг, үзийн дуудлага. Угын дуудлага барь. Ур – одоо цаг, үргэлжлэх хугацааны дагвар. Уг өгүүлбэрийн төгсгөлд өрмс буюу байсан гэсэн өнгөрсөн цагийн үйл үг орсноор бариур өрмс буюу бариур байсан. Өдгөө мануус энэ нарийн цагийг байж байсан гээн өгүүлж байна. Байж гэдэг нь хугацаа, байсан гэдэг нь төгс хэлбэр. МНТ- нд өгүл + эр +үн буюу өгүлэрүн гээн хадны бичигтэй цаг нь ижил болно.
4. Загук: нэр үг, захуг. Зах – юу? Захуг - хэн? Зах хамгаалдаг хүмүүсийг захчин, хилчин гэнэ.
5. Өрсөөр: үйл үг, одоо цаг, үргэлжилсэн төсөөлөл цаг. Өрсөөр – орсоор. Бороо орсоор – бороо байсаар.
6. Эд го: нэр үг. Эд баялаг.. Го: тэмдэг нэр. Гоо – сайн нийлээд сайн эд.
7. Тэп: үйл үг, өнгөрсөн цаг. Тэ хэлэх, П өнгөрсөн цагийн дагвар.
Тэ хэлэх гэсэн утга. Өдгөө монголчууд хэлсэн тэ гэдэг нь хэлсэн хэлсэн гэсэн утга болно. Уг үгнээс тили (үзийн) толь (угын)
үүссэн. Йитилдэн = йи + тил (МНТ), толь бичиг, тууль гэсэн үгс үүсжээ. Хүйс толгойн бичигт “тэ -н йаку” - тээн зааху буюу ам яриагаар заах гэсэн утга. Тийн ялгал - хэлснийг ялгах гэдгийн тэйн.
8. Ингэж: ингэж
9. Бусхурур: изгүр, үйл үг, угын дуудлага. Бус – хамааралгүй, сул. Хур – үйл үг. Ур – үргэлжлэх. Бус хур ор гэдэг нь бус хураагдаж байв гэсэн утга. Сулууд (төргүйчүүд) хураагдаж байсан (дагаар орж байсан). Бусхурур төрийн тогтсон хэллэг бөгөөд яг энэ утгаар Голтэхэний бичигт орсон болно.
10. Өрмс: үйл үг, үзийн дуудлага, өнгөрсөн цаг. Өр – байна, мс өнгөрсөн цагийн дагвар. Өнөө монголчууд “амь өршөө” – “амь байлгаач” гэсэн утга. Угын дуудлага “ор” “орш” гэх мэт. Өрмс гэдэг баймс буюу байжээ.
Монголчуудын мэддэг үгс: эрх, орсоор, авлига, бари, зах, эд, го, тэ, ингэж, бус, хур, ор.
Өгүүлбэр 23.
Үсэг шилжилт:
билг: билмшгиси: улсбг: лп:
Бичгийн шилжилт:
Билиг билмш ихэси ул зобыг алп.
Тэмдэглэл:
1. Билгэ: хааны нэр, ухаан, мэдлэг
2. Билмиш: үйл үг, үгүйсгэх, үзийн. Бил – мэдэх, таних. Мш – үгүйсгэх, тайлбарласан.
3. Ихэс: нэр үг, олон тоо, хүмүүс. Ихэс МНТ.
4. Ул зобыг: нэр үг. Заах. ул – уул, тэр, гол гэсэн утга. Зов гэдэг нь өдгөө анхны утгаа бүрэн гээгээгүй байна. Чи зовлон ойлгохгүй, зовлон тоочих гэх мэт. Зов гэдэг нь ганц үг ч биш, ганц өгүүлбэр ч биш харин цогц ухаан болно.
5. Алп: үйл үг, өнгөрсөн цаг. Ал – ав гэсэн утга. П өнгөрсөн цаг өнөөгийн В. Өгөж буй зүйлийг авна. Ал гэдэг нь булааж авхыг
хэлнэ. Ал энэ үг манай ол гэдэг үгний эх утга ижил. Дайны олз гэх мэт. Загас барихыг өдгөө хүртэл орон нутгын хүмүүс загас ална (авна) гэнэ.
Монголчуудын мэддэг үгс: билгэ, билрэх, ихэс, уул, зов, ална.
Өгүүлбэр 24.
Үсэг шилжилт:
йагру: брп: үгшгиши: үлтг:
Бичиг шилжилт:
Захру брп үгш ихэс үлтэг.
Тэмдэглэл:
1. Захру: зүг заасан нэр үг.
2. Барп: үйл үг, өнгөрсөн цаг. Бар – очих. Бараалхах, бараадах гэсэн үг эх болно. П – В өнгөрсөн цагийн дагвар.
3. Үгш: тэмдэг нэр, олон.
4. Ихэс: нэр үг, олон тоо, хүмүүс. Ихэс МНТ.
5. Үлтэг: үйл үг. Үгүй болох. МНТ.
Монголчуудын мэддэг үгс: захруу, бараалхахын бар, ихэс, үлтэг. Үгш – олон энэ үгийг одоогоор монгол хэлээс олсонгүй.
Өгүүлбэр 25.
Үсэг шилжилт:
Улйиргрү: брср: түрг: бодн: үлтчисн: үтүгн: йир: улрп:
Бичиг шилжилт:
Ул жиргрү барсаар түрг бодн үлтчисэн, Өтүгэн жир ул урп.
Тэмдэглэл:
1. Ул жиргрү: нэр үг, зүг заасан. Ул – уул, тэр (орчин цаг) жир –тайлбарласан. Гру – чиг заах дагвар.
2. Барсаар – тайлбар хэрэггүй.
3. Түрг: төр улсын нэр.
4. Бодн: нэр үг, олон тоо, угын дуудлага. Бод-өдгөө монголчууд “бүгд” гээн үзийн дуудлагаар, жийргэвч Г-тэй хэрэглэнэ. VI зууны Хүйс толгойн бичигт Боди гээн ганц тоо, харъалахын тийн ялгалаар оржээ. Н-дагавар, олон тоо.
5. Үлтчисэн: үйл үг, төсөөлөлийг баталсан өнгөрсөн цаг. Үл – үх, т – үйлт хэлбэр, чисэн- төсөөлөлийг баталсан, өнгөрсөн цаг.
6. Өтүгэн: газрын нэр, хангай, өдгөө Өндөрсант.
7. Жир: нэр үг, Жир – газар гэсэн үг. Жирийн хүн гэдэг нь газрын хүн гэсэн үг. Газар - Их жир гэсэн утгаар анх уйгурын Ач голог хааны Шинэ могой усны бичигт гарсан тухай нийтлэл хүргэсэн болно.
8. Улурп: нэр үйлийн изгүр, өнгөрсөн цаг. Нэр үйлийн изгүр, үйл изгүр, өнгөрсөн цаг. Ул – нэр үг, төр хууль гэсэн утга. Мөн улс (олон тоо) гэдэг үгний ганц тоо байж болох. Ур – үйл үг. Улурп гэдэг нь төрийн тогтсон хэллэг буюу ухагдхуун. Уг ухагдхуунд төр, хууль гэсэн ухагдхуун орно. П – өнгөрсөн цагийн дагвар өнөө В болжээ. Тэгэхээр улуртп буюу “улуртв” гэдэг нь төр хуулий бий болгон улсаа төвхнүүлжээ гэсэн утга. Энэ изгүр бусад бичээсүүдэд арвин байна.
Монголчуудын мэддэг үгс: уул, жирийн хүний жир, бараадахын бар, Түрг, бодн, үлтиг, Өтүгэн, жир, ул урп – улс бий болгов.
Өгүүлбэр 26.
Үсэг шилжилт:
ркш: тиргш: иср: нңбуңгйок: үтгн: йиш: улрср: бңгу:
Бичиг шилжилт:
Аркш тиргш исээр инингбунгаг угуй.
Тэмдэглэл:
1. Аргш: нэр үг, олон тоо. Аргал түүдэг араг. Тэмээн цуваа ачааг хүнд авдраар биш хөнгөн арагаар тээвэрлэнэ. Араг+ш (олон тоо).
2. Тэргш: нэр үг, олон тоо. Тэрэг+ш (олон тоо). Тэмээн тэрэг.
3. Исээр: үйл үг. И + сээр, уг үгийг эх сурважаас олсонгүй, логик дүгнэлтээр “илгээсээр” болно
4. Ининг: тэмдэг нэр, дэмий ДЛ.
5. бунгагүгүй: Бунг-зовлон. Б М зармин. Мунг – зовлон МНТ, ДЛ. бунг нэр үг, бунгаг – заах, үгүй. Өдгөө монголчууд дэмий зовлонгүй гэнэ. Мянган жилийн өмнө дэмий зовлонг үгүй гэж байжээ.
Монголчуудын мэддэг үгс: араг, тэрэг, мунг, үгүй. “И” – илгээх, очуулах гэсэн утгатай үг. Энэ үгийг монгол хэлнээс одоогоор олоогүй байна.
Өгүүлбэр 27.
Үсэг шилжилт:
үтгн: йиш: улрср: бңгу: илтота: улртчисн: түрг: бодн: ткркксн: ачск: тускүмшсн:
Бичиг шилжилт:
Өтүгэн ойс ул урсаар бангу ил тоота ул уртчисн Түрг бодн, такуркаксэн ачсик тусык өмшсөн.
Тэмдэглэл:
1. Өтүгэн: газрын нэр, хангай, өдгөө Өндөрсант.
2. Ойс: нэр үг, олон тоо.
3. Улурсор: нэр үйлийн изгүр, үйл изгүр. Ул – тайлбарласан. Ур – тайлбарласан. Соор - үйл үгийн одоо, ирээдүй, төсөөлөлийн цаг.
4. Бингү: тэмдэг нэр, үзийн дуудлага. Бангу буюу байнга болно. Б М зармин. Бингү гэдэг нь мингү буюу мөнх гэсэн үг болно.
5. Ил: нэр үг, гүрэн.
6. Тоота: нэр үг, харьяалах, олон тоо, хүн ам, мал.
7. Улуртчисон: нэр үйлийн изгүр. Улур – ул бий болгох. Т - үйлт хэлбэр, ч-ирээдүй цаг, дагвар, сон өнгөрсөн цаг, дагвар. Чсон гэдэг нь өнгөрсний ирээдүй цаг.
Тайлбар: ил тоотоо улуртчсон гэдэг нь барилга “баригдчихсан” байх байсан гэдэгтэй адил болно. Баригдчихсан уг үгэнд жийргэвч “г” “х” оржээ. Үйлт хэлбэр МНТ-нд арвин оржээ.
8. Түрг: нэр үг, төр улсын нэр.
9. Бодн: нэр үг, олон тоо, угын дуудлага. Бод-өдгөө монголчууд “бүгд” гээн үзийн дуудлагаар, жийргэвч Г-тэй хэрэглэнэ. VI зууны Хүйс толгойн бичигт Боди гээн ганц тоо, харъалахын тийн ялгалаар оржээ. Н-дагавар, олон тоо.
10. Такуркксн: нэр үйлийн изгүр, угын дуудлага. Та – угын дуудлага мэдээ. Үзийн дуудлага “тэ” хэлэх гэсэн утга. Өдгөө монголчууд хэлсэн тэ гэдэг нь хэлсэн хэлсэн гэсэн утга болно. Уг үгнээс тили (үзийн) толь (угын) үүссэн. Йитилдэн = йи + тил (МНТ), толь бичиг, тууль гэсэн үгс үүсжээ. Хүйс толгойн бичигт “тэ -н йаку” - тээн зааху буюу ам яриагаар заах гэсэн утга. Тийн ялгал - хэлснийг ялгах гэдгийн тэйн. Кур – үйл үг, угын дуудлага, күр буюу хүр (хүргэхийн хүр) үзийн дуудлага болно. “такур - мэдээ хүргэх, авчирах” ДЛ. Такур буюу тэ + хүр мэдээ хүр гэсэн үг болно. Каксан үйл үгийн дагвар, өнгөр, төсөөлөлийн хэлбэр, угын дуудлага, кэксэн үзийн дуудлага болно. Орчин цагийн хүргэгсэн гэсэн үгтэй нийцнэ. Тэ хүргэгсэн гэдэг нь мэдээ хүргэгсэн гэсэн утга болно.
11. Ачсик: нэр үг, олон тоо, заах. Ач – ганц тоо, ачис олон тоо, Г –заахын нөхцөл . “Ажиг-их удирдагчийн билэг” ДЛ. Өдгөө монголчуудыг ачийг хариулна гэдэг нь биет бэлгийг хариулна гэсэн үг.
12. Тусыкөмшсөн: нэр үг, үйл үгийн изгүр. Тус нэр үг, “тусу-хэрэгтэй, эрүүлжүүлэх”ДЛ. Өм-өв авна гэсэн утга. Өвлүүлэн, өвлөв гэдгийн “өв” үндэс. Өдгөө монголчууд бөхийг өм иржээ гэдэг нь дээрээс өв иржээ. Өм авав, авхыгаа авав гэсэн утга болно. Шсөн гэдэг нь өнгөрсөн цагийн төсөөлөлийн ирээдүй цаг болно. Тусыг өмшсөн гэдэг нь тусыг авчихсан гэсэн утга болно.
Ол гэсэн үйл үгнээс олз гэдэг нэр үг үүсчээ, өм гэсэн үйл үгнээс өмч гэсэн нэг үг үүсчээ.
Тайлбар: Өдгөө монголчууд ач тус гэж холбож өгүүлдэг ч уг хоёр үгний ариг утгыг эндээс олж мэдлээ. Айлд хонь өгвөл ач болно, айлын хонийг гаргаж өгвөл тус болно. Ач биет тус биет бус. Ачийг тоолж болно, тусыг тоолж болохгүй. Тийм учир уг бичигт ачис гээн олон тоогоор, тус ганц тоогоор байна. Өдгөө монголчууд ач хариулна, тусыг тусаар гэдэг нь ийм учиртай байжээ.
Монголчуудын мэддэг үгс: Өтүгэн, ойс, ул, орсоор, байнга, ил, тоот, улуртчихсон, түрг, бүгдэн, тэ, хүргэгсэн, ач тус, өм.
Уг өгүүлбэрийн ач холбогдол маш чухал учир шинжээчийн багийн та бүхэнд тайлбарлая. Орчин цагийн монгол хэлээр утгачилах юм бол “Өтүгэн ойсд байж байсан бол улсаа аль хэдийнээ байгуулчихсан байх байсан түрг бидэн, уг мэдээ бусдад хүрсэн бол ач тусыг нь бүгдээрээ хүртэчихсэн байх байлаа”.
1300 жилийн өмнөх бичгийн соёл өндөр түвшинд байжээ.
Өгүүлбэр 28.
Үсэг шилжилт:
бир: тодср: ачск: үмшсн:
Бичиг шилжилт:
Бир тодсоор ачсик өмшсан.
Тэмдэглэл:
1. Бир: тооны нэр, нэг. Хүн бүр, айл бүр гээн хэргэлж буй. Зарим тоог киданы үеэр сольсон тухай нийтэлсэн.
2. Tодсоор: үйл үг, үргэлжлэх хэлбэр Соор - үйл үгийн одоо, ирээдүй, төсөөлөлийн цаг. “тот-батлан даах, батлах” ДЛ. Тодсоор-баталсаар. Тод гэдэг өдгөө тодруулах, тод томруун гэсэн утга агуулна. Нэг тод болгосоор гэсэн утга таарч байна.
3. Ачсик: нэр үг, олон тоо, заах. Ач – ганц тоо, ачис олон тоо, Г –заахын нөхцөл . “Ажиг-их удирдагчийн билэг” ДЛ. Өдгөө монголчуудыг ачийг хариулна гэдэг нь биет бэлгийг хариулна гэсэн үг.
4. Өмшсөн: өгүүлбэр 27 – г харна уу.
Монголчуудын мэддэг үгс: бүр, тод, ач –ачсийг, өм – өмч.
Өгүүлбэр 29.
Үсэг шилжилт:
нтгңн: үчүн: игдмш: кгнңн: збин: лмтин: йирсйу: брдг: копндэ: лкнтк: рлтг: нтдклмши:
Бичиг шилжилт:
Анутганган учун игдмш каганынган зобин амтин жир усуй бардаг, коп эндэ, алакантаг, аралтак энтэ калмши.
Тэмдэглэл:
1. Антугнхан=анту+гинхан.“анут-урьдчилан бэлдэх” ДЛ. “анутган – ажилдаа орход бэлэн хүн” ДЛ. Эдгээр үгс нь өвөг үгс болно. Энэ үгийг туркууд мэдэхгүй. Анутганхан гэдэг нь урьдчилан бэлдсэн гэсэн утга болно.
2. Учун: учун өдгөө монголчууд учир гэнэ. Энэ нь үгийг илэрхийлж буй хэлбэр. Уч + ун гэдэг нь уч энэ гэсэн утга. Учир буюу уч + ор гэдэг нь уч байна гэсэн утга. Мөн байна гэдэг нь бай + энэ
гэсэн утга, бар гэдэг нь бай + ор буюу бай байна гэсэн утга. Ийм жишээ байна.
3. Игдмш: үйл үг, өнгөрмөн цаг. Игд-хүмүүжүүлэх (ДЛ), мш – өнгөрсөн цаг.
4. Каганынган: нэр үг, ганц тоо, харьялах, хамаатах
5. Зобн – нэр үг, харьяалах. Н – харьяалах ( угын дуудлагатай үгэнд үзийн дуудлагын Н залгажээ). Зов гэдэг нь өдгөө анхны утгаа бүрэн гээгээгүй байна. Чи зовлон ойлгохгүй, зовлон тоочих гэх мэт. Зов гэдэг нь ганц үг ч биш, ганц өгүүлбэр ч биш харин цогц ухаан болно.
6. Алмтин: ал үйл үг, ал – ав. Загас барихыг өдгөө хүртэл орон нутгын хүмүүс загас ална (авна) гэнэ. Алам – үйл үг болж байна. Яаг энэ үгийг эх сурвалжаас олсонгүй. Аваагүй гэвэл аламай гээн үгүйсгэсэн хэлбэрт орох ёстой Тонуйкокийн бичигт болмайн гэж орсон. Энд ямарч үгүйсгэлийн хэлбэр байхгүй. Алмтин – автан.
6. Жир усуй: газар ус.
7. Бардаг: үйл үг, үгүйсгэх. Бар – орхин явах. “Таг, заг – үгүй Аргу толиор” ДЛ. Таг, заг угын дуудлага, тэг, цэг үзийн дуудлага. Цэглэнэ, тэглэнэ гээн өдгөө монгочууд өгүүлж буй.
8. Коп эндээ: бүгд эндээ.
9. Алкантаг: үйл үг, үгүйсгэх. “Алкин-үхэх, зүйл дуусах” ДЛ. Алкан – жийргэвч г авхаар алан буюу ална. “таг, заг – үгүй Аргу толиор” ДЛ. Таг, заг угын дуудлага, тэг, цэг үзийн дуудлага. Цэглэнэ, тэглэнэ гээн өдгөө монгочууд өгүүлж буй.
алкантаг - ална үгүй буюу зүйл дуусаагүй болно. Өдгөө монголчуудын ална гэдэг үг үхэх, зүйл дуусах гэсэн эх утгатай байжээ
10. Аралтаг: үйл үг, үгүйсгэх. Арал хоёрын дунд явах (ДЛ). таг – үгүйсгэл. Хоёр голын дунд байх өдгөө монголчууд арал гэнэ. Орхон туулын бэлчирийг арал гэнэ. “таг, заг – үгүй Аргу толиор” ДЛ. Таг, заг угын дуудлага, тэг, цэг үзийн дуудлага. Цэглэнэ, тэглэнэ гээн өдгөө монгочууд өгүүлж буй. Аралтаг гэдэг нь хоёр улсын хооронд холхихоо больсон гэсэн утга. Таг, заг угын дуудлага, тэг, цэг үзийн дуудлага. Цэглэнэ, тэглэнэ гээн өдгөө монгочууд өгүүлж буй.
11. Эндээ: эндээ.
12. калмши:эндээ+кал+мши, эндээ кал-үлдэх. “кал-үлдэх” ДЛ. Энэ үгийг монголчууд өдөр болгон хэргэлдэг ч утгын мэдэхгүй байна. Нэгт үлдэх гэдэг үг маань өөрөө буруу үг. Дайнд яваад үлдэгсэд гэхээр үл-үхэх, тэг-үгүй буюу үхээгүй гэсэн утга. Өдгөө гал голомтын гал өнөөгийн мануусын ойлгож буй гал түймрийн гал биш. кал – үлдэх гэсэн утга. Гал голомт нь үлдсан голомт болно. Монголчууд гэзгээ огтлоод үлдсэн үсийг халимаг гэнэ. Калимаг-гэдэг нь кал-үлд буюу үлдмэг гэсэн утга. Хайлсан тосыг хайлмаг гэдэгтэй ижил болно. Морфологийн задаргаагаар уг үг орчин цагийн монгол хэлэнд нуугдмал хэлбэртэй олон байна. Эндэкалмши-эндээ калмши буюу эндээ үлдлээ гэсэн утга.
Монголчуудын мэддэг үгс: Учир, хааныхаан, зов, загас алхын ал, жир, ус, бараадахын бар, коп МНТ, эндээ, алахын ална, арал, гал голомтын кал, таг – тэг.
Шинжээчийн багт уг өгүүлбэрийн утгыг тайлбарлая. Бардаг (орхидог), алантаг (үхдэг), аралтаг (хооронд холхидог) энэ гурван үйл үгэнд хоёр хувилбар байна.
Өгүүлбэр 28: Анутганган учун игдмш каганынган зобин амтин жир усуй бардаг, коп эндэ, алакантаг, аралтак энтэ калмши.
Эхний хувилбар даг – үйл үгийн давтах дагвар, явдаг, ирдэг гэх мэт. Энэ нөхцөлд өгүүлбэр дотроо утга таарахгүй байна.
“Урьдсан учир хаанынхан үгийн авна газар усаа орхидог, бүгд эндээ, алахандаг (алах нь таг өнөөгийн кирилээр) аралдаг эндээ калмши (үлдсэн)”. Мөн дараагийн өгүүлбэр, мөн нийт түүхэн үйл явдалтай.
Нөгөө хувилбар нь даг нь тэг буюу үгүй гэсэн утга. “Таг, заг – үгүй Аргу толиор” ДЛ. Бардаг, алахантаг, аралтаг гэдгий бараагүй (орхиогүй), алаангүй, арлаагүй гэсэн утга болно. Ийм үг орчин цагийн монгол хэлэнд “үлдэгсэд” байна гээн таамаглаж байна. Морфологийн задаргаагаар үлдэгсэд гэдэг нь үл – үйл үг үх гэсэн утга, дэг – тэг буюу үгүй, с – нэр үг бүтээгч ал + ч = алаач, бутлаач гэх мэд. Д – олон тоо үүсгэгч. Тулааны дараа үлдэгсдийг (үлээгүйчүүдийг буюу үхээгүйчүүдийг) тоолдог. Аль аль нь монгол хэлний зүй тогтол.
Өгүүлбэр 30.
үсэг шилжилт:
йирсйу: коп: туру: үлү: йорйорртг
бичиг шилжилт:
усуй коп төрө хулу зори зори эртэг.
Тэмдэглэл:
1. Жир усуй: нэг үг. газар ус.
2. Коп: нэр үг. Өдгөө “бүгд” “бүхэл” гэсэн утга. МНТ-нд копчин хүн буюу “бүхэл бүтэн” хүн гэсэн утгаар гаржээ.
3. Туру: нэр үг, угын дуудлага. ”туру-заншил” ДЛ. Махмуд али Кашгари уг толийг бичиж байх үеэр баруун түргүүд тариалан ахуйтан болж байсан гэдгийг санах хэрэгтэй. Туру гэдэг үг мал ахуйд төр гэсэн утга агуулна. Төр гэдэг нь улсыг удирдаж буй хэсэг. Үлү: нэр үг, үлү-хууль. Монгол хэлэнд гээгддэг Х үсэг бий. Он – хоң, улаан – хулаан МНТ. Хууль – үлү нэг үг болно. Дунд үлс эрт хуулиа – үлү гэж байсан нь мал ахуйн төрийн нөлөө гээн үзэх бүрэн боломж бий. Учир нь мал ахуйн түр НТӨ 500 жилээс өмнө тариалан ахуйн төрөөс хөгжлөөр өндөр байжээ.
4. Зорзорөртэг: үйл үг, үйлт хэлбэр. Зорь зорь гэдэг нь тал талруу явуулж явуулж, ор-байна буюу хугацаа заана. Тэг – давтах дагвар. Зори зори өртэг гэдэг нь зори зори байдаг болно буюу өнөө хэлээр хүргэдэг..
Монголчуудын мэддэг үгс: жир үс, коп МНТ, төр, хүлү буюу хууль,
Өгүүлбэр 31. 32.
Үсэг шилжилт:
тңри: йарлкпдукин: үчүн: үзм: котм: брүчүн: кгн: улртм: кгн: улрп:
Бичиг шилжилт:
Тэнгри зарлак тукин учун үзм котм бар учун каган ул уртм. Каган ул урп.
Тэмдэглэл:
1. Тэнгэр: нэр үг. Тэнгэр.
2. Зарлак: нэр үг, ганц тоо. Зарлак – зарлиг.
3. Тукин: үйл үг. “Тук – төрөх” ДЛ. Уг хэл мал ахуйн хэл болно. Малтай холбоотой олон үгс амьдрал ахуйд орсон байна. Тук – тукал буюу тугал.
4. Учун: учун өдгөө монголчууд учир гэнэ. Энэ нь үгийг илэрхийлж буй хэлбэр. Уч + ун гэдэг нь уч энэ гэсэн утга. Учир буюу уч + ор гэдэг нь уч байна гэсэн утга. Мөн байна гэдэг нь бай + энэ гэсэн утга, бар гэдэг нь бай + ор буюу бай байна гэсэн утга. Ийм жишээ байна.
5. Үзм: төлөөний үг, өөрөө. “өзөн” МНТ.
6. Котм: нэр үг, гоцм, М – өөрт хамаатуулх төлөөний үг. Өнөөгийн хэлээр хийморь минь
7. Бар үчүн: байгаа учир. Бар-байгаа, үчүн-учир. Энэ хоёр үгний бүтэц өнөөгийн төв монгол хэлэнд сэлэгдэсэн байна.
8. Каган: каан буюу хаан. Г- жийргэвч.
9. Улуртм: изгүр. Нэр үг, үйл үг хамтарсан изгүр. Нэр үйлийн изгүр, үйл изгүр, өнгөрсөн цаг. Ул – нэр үг. Ул гэдэг нь юуны өмнө ул суурийн ул болно ДЛ. Улс төрийн хэллэгт ул гэдэг нь төр, хууль гэсэн утга болно. “Ул” ганц тоо “улс” олон тоо байж болох. “Улс гэдэг нь ясту нэгэнд хуваарилагдсан, ногдсон иргэн болон өмч” нийтлэл 28. Билгэ хааны бичгээс 200 жилийн өмнөх бичиг болох Хүйс толгойн бичигт “бодн” (олон тоо) гэдэг үг “бод”(ганц тоо) гээн бичигджээ.
Ур – үйл үг, бүтээх гэсэн утга ДЛ. Улур гэдэг нь төрийн тогтсон хэллэг буюу ухагдхуун. Уг ухагдхуунд ул буюу төр, хууль гэсэн ухагдхуун орно. Тэгэхээр улур гэдэг нь 1. ул бүтээх 2. төр хуулий бий болгох 3. улс төвхнүүлжээ гэсэн утгаар уг бичигт оржээ. Энэ изгүр бусад бичээсүүдэд арвин байна. “.
Тм – дагвар, өнгөр. Т С зармин. МНТ “см”
10. Каган: каан буюу хаан. Г- жийргэвч.
11. Улурп: нэр үйлийн изгүр, өнгөрсөн цаг. Нэр үйлийн изгүр, үйл изгүр, өнгөрсөн цаг. Ул – нэр үг, төр хууль гэсэн утга. Мөн улс (олон тоо) гэдэг үгний ганц тоо байж болох. Ур – үйл үг. Улурп гэдэг нь төрийн тогтсон хэллэг буюу ухагдхуун. Уг ухагдхуунд төр, хууль гэсэн ухагдхуун орно. П – өнгөрсөн цагийн дагвар өнөө В болжээ. Тэгэхээр улуртп буюу “улуртв” гэдэг нь төр хуулий бий болгон улсаа төвхнүүлжээ гэсэн утга. Энэ изгүр бусад бичээсүүдэд арвин байна.
Монголчуудын мэддэг үгс: Тэнгэр, зарлиг, туглахын туг, өөрөө -өзөн МНТ, гоц гоодын гоод, байна гэдгийн бар, учир, ул, ур, хаан.
Өгүүлбэр 33.
Үсэг шилжилт:
Йокчигнай: боднг: коп: кобрдм: чигнайбоднг: бйакылтм: збоднг” күш: кылтм: зобузбмдэ:
Бичиг шилжилт:
Үгүй ичигнүй боднг коп го бартмд, ичигнуй боднг бай ик айлтм, жо боднг күш ик айлтм зобу зобмдэ.
Тэмдэглэл:
1. Үгүй ичиг нуй: изгүр, нэр үг. Үгүй – үгүй, “ичиг – олзонд орсон, өөрийн төргүй” (ДЛ). нуй – дагвар. “Ичсэн хүн илигэндээ (алагандаа) нүүрээ наана”. Түүхэн эх сурвалжууд тулааны талбарт амь үрэгдэхийг сайнд тооцож байсан тухай өгүүлнэ. Бууж өгнө ичиг болохыг дорд үздэг байжээ. “Ичиг ичиг бөөвөө” гээн шоолохын учир энэ болов уу.
2. Боднг: нэр үг, заах. Тайлбарласан.
3. Гобартдм: изгүр. Го – хамгийн сайн эд зүйлс, өдгөө гоо болно. Бар - үйл үг өргөн “барь”, т – үйлт хэлбэр, дм – өнгөрсөн цаг.
Гоо бартдм гэдэг нь сайн бүхэн баригдлаа буюу сайн бүхнийг тэдэнд өгчээ гэсэн утга.
4. Баяикайлтм: изгүр, бай – өдгөө баян гэсэн үгний үндэс. Ик – их. Айл – өмч гэсэн утга энэ тухай өгүүлсэн болно. Тм өнгөрсөн цаг.
Баяикайлтм – баян их айл болгосон гэсэн үйл үг.
5. Жо: тэмдэг нэр. Жо – жоохон гэсэн үгний эх. Өдгөө томхоны том, жоохоны жо болно.
6. Күс: хүс.
7. Ик алтм: үйл үг өнгөрсөн цаг. Их айл болгосон гэсэн үйл үг.
8. Зобу: зөв үү?
9. Зобмдээ – нэр үг, хамаатах. Зов гэдэг нь өдгөө анхны утгаа бүрэн гээгээгүй байна. Чи зовлон ойлгохгүй, зовлон тоочих гэх мэт. Зов гэдэг нь ганц үг ч биш, ганц өгүүлбэр ч биш харин цогц ухаан болно. Зобмдээ – зов минь дээ? Өдгөө монголчууд зөвүү дээ, буруу юу даа? Ингэсэнүү дээ гээн дүрэмлээгүй орчин цагийн хэлээр өгүүлнэ.
Монголчуудыг мэддэг үгс: үгүй, ичиг, бүгд, гоо, барихын барь, баялагын бай, их, айл, жоохоны жоо, хүс, зөв, зов.
Өгүүлбэр 34.
Үсэг шилжилт:
Игдбргу: түрг: бглр: бодн: буни: сидң: түрг//// рп:
Бичиг шилжилт:
Игид баргу түрг бэглэр бодн бу эни сэдэнг түрг//// өрп.
Тэмдэглэл:
1. Игид баругу: игид – ухаан, хүмүүжил. Бар – байна, угу өнгөрснөөс өнөөг хүртэлх үргэлжилсэн цаг заах нөхцөл. МНТ нд ажу’у гээн жийргэвч г гүй оржээ.
2. Түрг: нэр үг, төр улсын нэр.
3. Бэглэр; нэр үг, үзийн дуудлага, олон тоо. Баг угын дуудлага. Өдгөө монголчууд багын дарга гэнэ. Лэр-дагвар, олон тоо.
4. Бодн: нэр үг, олон тоо, угын дуудлага. Бод-өдгөө монголчууд “бүгд” гээн үзийн дуудлагаар, жийргэвч Г-тэй хэрэглэнэ. VI зууны Хүйс толгойн бичигт Боди гээн ганц тоо, харъалахын тийн ялгалаар оржээ. Н-дагавар, олон тоо.
5. Буни: буни угын дуудлага, буни – муни Б М зармин, үзийн дуудлага мөни буюу одоогийн мөн болно.
6. Сэдэнг: нэр үг, үндэс сэд үйл үг + нг нэр үг бүтээвэр. Сэдэнг – өдгөө энэ үгийг цэцэн гээн хэргэлж буй. Шинэ үсэгт орсноор ң – уг үсэг гээгдсэн болно. Хадны бичигт булан биш булаң гэх мэтээр оржээ.
7. Түрг: нэр үг, төр улсын нэр
8. Өрп: балархай хэсэгт байгаа тул үл сэргээв.
Монголчуудын мэддэг үгс: байна байлгахын бар, түрг, бүгдэн, мөн, сэдэнг, түрг.
Өгүүлбэр 35. 36.
Үсэг шилжилт:
Ил: тотскңн: буэндэ: уртм: йаңлп: үлсгңн: йимэ:
Бичиг шилжилт:
Ил тот сукунган бу эндэ уртм, ангилап, уул сэхэнгин иймээ.
Тэмдэглэл:
1. Илтоотсукунган: нэр үйл үгний изгүр. Ил: нэр үг, гүрэн. Тоот: нэр үг, олон тоо – хүн ам. Сугунган: үйл үг. Сугай – эхэл. Сугайнхан – эхлэхэн (эхлэх нь кирилээр)
2. Бу эндээ: мөн эндээ
3. Уртм: үйл үг, өнгөрсөн цаг. Ур – бий болгох, өдгөө урч, урчууд гэдэг нь ямар ва гоо эдийг бий болгогч нар. Тм – өнгөр, дагвар.
4. Ангилап: ангилав – тусгаар тогтнов.
5. Үлсэхэнгэн иймэ: изгүр, нэр үг. Үл изгүрийн хэлбэрт орохоор “сэхэнг”-ийг даган үзийн дуулагад орно. Өдгөө монголчууд дангаар уул буюу тэр, цаад, гол гэсэн утгаар хэрэглэнэ. Үл сэхэнгэн иймээ гэдэг нь уул сэхэнгэн иймээ гэсэн нэр үг болно.
6. Йимээ: ийм ээ.
7. Бу эндээ: мөн эндээ
8. Уртм: үйл үг, өнгөрсөн цаг. Ур – бий болгох, өдгөө урч, урчууд гэдэг нь ямар ва гоо эдийг бий болгогч нар. Тм – өнгөр, дагвар
Монголчуудын мэддэг үгс:
Ил, тоот, эхлэхийн сугай, бу энд – мөн энд ээ, ангил, уул санаанын уул, сэхээрэх, сэхээтний сэхэнг, ийм.
Уг өгүүлбэр дээрх бүх 35 өгүүлбэрийг базан дүгнэж байна.
Илтоотсугайнгхан (ил тоот эхлэлийг) мөн энд ээ уртм, (ил тоота) ангилав, уул сэхэнг иймээ (иймийг) мөн эндээ уртм.
Өгүүлбэр 37.
Үсэг шилжилт:
нңнң збм рср бңгү тшка уртм
Бичиг шилжилт:
Ингэ ингэ зобм өрсөөр байнгу ташика уртм.
Тэмдэглэл:
1. Инг инг: ингэ ингэ, “йанг-загвар, үүнээс хэмжээ аван адил зүйлийг бий болгодог” ДЛ. Йанг – загвар. Йанг угийн дуудлага
ингэ үзийн дуудлага. Өдгөө монголчууд ингэж хий гээн загвар үзүүлдэг. Ингэ гэдэг нь загвар гэсэн утга болно
2. Зобм – нэр үг, Зов гэдэг нь өдгөө анхны утгаа бүрэн гээгээгүй байна. Чи зовлон ойлгохгүй, зовлон тоочих гэх мэт. Зов гэдэг нь ганц үг ч биш, ганц өгүүлбэр ч биш харин цогц ухаан болно. М – өөрт хамаатуулах төлөөний үг. Зобм – зов минь болно.
3. Өрсөөр: үйл үг, үзийн дуудлага, үргэлжилж буй цаг. “Өр – бий болох” ДЛ. Сөөр - үйл үгийн одоо, ирээдүй, төсөөлөлийн цаг.
4. Бингү: тэмдэг нэр, үзийн дуудлага. Бангу буюу байнга болно. Б М зармин. Бингү гэдэг нь мингү буюу мөнх гэсэн үг болно.
5. Ташига: нэр үг, заах. Чулуу гэсэн үг болно.
6. Уртм: үйл үг, өнгөрсөн цаг. Ур – бий болгох, өдгөө урч, урчууд гэдэг нь ямар ва гоо эдийг бий болгогч нар. Тм – өнгөр,
Монголчуудын мэддэг үгс: ингэ, зов, амь өршөөхийн өр, байнга – мөнх, урлахын ур. Таш уг үгийг өдгөө турк үндэстэн ашиглаж буй. Орчин цагийн монгол хэлнээс судлаачийн багт уг үг олдоогүй байна. Чулууны төрөл байх магадал эх.
Өгүүлбэр 38.
Үсэг шилжилт:
Ңргүрү: билң: түрг: мти: бодн: бглр: бүдгэ: гүргмэ:
Бичиг шилжилт:
Ингэр хуру, билинг түрг амти бодн бэглэр бү өдгөө хүргэмэй
Тэмдэглэл:
1. Энгэрхору: нэр, нэр үгийн изгүр. “Ингэр – үүр. Гэгээ харанхуй нийлэх” ДЛ. Өдгөө монгол хээлээр энгэр нь уул хярын түрүүлж гэгээ тусдаг, өвөр хэсэг. Энгэр газар хүн тавьдаг уламжлалтай. Хуру – нэр үг, угын дуудлага. Жийргэвч Г - тэй кориг болно.
“куриг - удирдагчдын (мөн бусдыг) нуувч, далдлага. Ямар ва аглага (зэлүүд) газрыг нэрлэнэ” ДЛ. Хориг гэдэг үг XIII зууны эх сурвалжуудад гарна. Энэ тохиолдолд хориг гэдэг удирдагч нарын хөшөө хориг болох болов уу.
2. Билинг: нэр үг, ухаанг. Орчин цагийн дүрмэлсэн монгол хэлэнд ң авиаг нг гээн өрөөр дуудах болжээ.
3. Амти: нэр үг, хамтрах. Амьтай.
4. Бодн: нэр үг, олон тоо, угын дуудлага. Бод-өдгөө монголчууд “бүгд” гээн үзийн дуудлагаар, жийргэвч Г-тэй хэрэглэнэ. VI зууны Хүйс толгойн бичигт Боди гээн ганц тоо, харъалахын тийн ялгалаар оржээ. Н-дагавар, олон тоо.
5. Бэглэр; нэр үг, үзийн дуудлага, олон тоо. Баг угын дуудлага. Өдгөө монголчууд багын дарга гэнэ. Лэр-дагвар, олон тоо.
6. Бу: энэ гэсэн утга. Монгол хэлэнд Б М зармин. Бу му гээн дуудагдана. Монголчууд “мөн” гэж бичдэгч өгүүлэхээр “мөө” гэнэ.
Буюу гэдэг изгүрийн задаргаа бу юу, энэ юу гэсэн утга.
7. Өдгөө: үзийн дуудлага, одоогоо угын дуудлага.
8. Хүргэмэй: үйл үг. Хүрэг – хүргэ, мүй заавар өгөх дагвар. Өдгөө хүргэмүй. Голтэхэний бичигт мэдээ хүргэгчийг “хүрэг” гэжээ.
9. Инг инг: ингэ ингэ, “йанг-загвар, үүнээс хэмжээ аван адил зүйлийг бий болгодог” ДЛ. Йанг – загвар. Йанг угийн дуудлага ингэ үзийн дуудлага. Өдгөө монголчууд ингэж хий гээн загвар үзүүлдэг. Ингэ гэдэг нь загвар гэсэн утга болно
Монголчуудын мэддэг үгс: энгэр, хориг, билинг, амь, бүгд, өдгөө, хүрэг – хүргэмүй.
Өгүүлбэр 39.
Үсэг шилжилт:
Бглргү: йаңилтчисин: мнб///////ч кгнта: бдшчи: глүртм: бдштм: мнң: збмн: симди:
Бичиг шилжилт:
Багларгу йангилтчсин мнб/////ч хаантай бидишч гэлүртм бидиштм, мининг зовмн симди.
1. Бэглэргү; үйл үг үг, үзийн дуудлага. Баг угын дуудлага. Өдгөө монголчууд багын дарга гэнэ. Л – үйл үг бүтээгч, ор үргэлжлэх хугацаа, агу – өнгөрснөөс өгүүлэгчийн өгүүлэх цаг хүртэлх хугацаа. Бэглэргү – багларагу. Энэ цаг МНТ байна.
2. Йангилтчисин: үйл үг. Анги – нэр үг. Л – үйл үг үүсгэгч, Т - үйлт хэлбэр, ч-ирээдүй цаг, дагвар, сон өнгөрсөн цаг, дагвар. Чсон гэдэг нь өнгөрсний ирээдүй цаг. Энд “бүгдэн ангилтчисан” буюу “ард түмнийг нь аваад явцан бол” гэсэн утгаар оржээ. 1300 жилийн өмнөх хэллэг хурц байжээ.
3. Мн: төлөөний үг, минь
4. Каганта: нэр үг, хамтрах, хаантай.
5. Бидишч: нэр үг, бидиш – бичээс Д Ч зармин. Ч – мэргэжил заах дагвар. Бидишч – бичээсч болно.
6. Гэлүртм: үйл үг, үргэлжилсэн өнгөрсөн цаг. Үр-ор байна буюу үргэлжлэх цаг, тм-өнгөрсөн цаг. Гэлүртэм-кэлортм буюу ирсэн байна. Өдгөө монголчууд түргэл гэдэг нь түрг гэл буюу хурдан ир “тарк кил- хурдан ир” ДЛ.
7. Бидиштм: үйл үг, өнгөрсөн цаг. Бидиш үйл үг. Тм – өнгөр, дагвар.
Бичиг гээн монголчууд өдгөө өгүүлнэ, XIII зуунд битиг гээн өгүүлдэг байжээ (История Армени)6
8. Минингэ: төлөөний үг минийнхээ.
9. Симди: сим-ди сийлжээ.
Монголчуудын мэддэг үгс: баглах, ангилах, минь, хаантай, бичээсч, минийхээ,сийлэхийн сий.
Өгүүлбэр 40.
Үсэг шилжилт:
Тбхч: кгнң: ичрги: бдшчиг: ити: ңрднжигбрк: йартортм:
Бичиг шилжилт:
Табгач каганынга ичириги бидшчиг ити энгэр дэнжийг бариг зарт ортм.
Тэмдэглэл:
1. Табгач: нэр үг, Тан.
2. Каганыхаа: нэр үг. Харьяал, Хамаат. Хаанынхаа.
3. Ичириги: үйл үг, үргэлчилж буй ирээдүй цаг. “из-илгээх, очуулах” ДЛ. Өдгөө харчин хүмүүс “ич” гээн өгүүлнэ.Эч-Оч нэг утга. Өдгөө монголчууд чи оч гэнэ. Оч+ор гэхээр очсон байгаа гэсэн утга. Очорхүү буюу эчирхүү гэдэг нь очоод байж байгаа гэсэн утга. Ийм нарийн цаг орчин үеийн дүрэмлэгдсэн хэлэнд ороогүй болно.
4. Бидишчиг: нэр үг, заах, бичээсчийг.
5. Ити:үйл үг. “ит-талархах, урам өгөх” ДЛ.
6. Энгэрдэнжийгбариг: изгүр, хоёр нэр үг, нэг үйл үг. Энгэр нэр үг. “Ингэр – үүр. Гэгээ харанхуй нийлэх” ДЛ. Өдгөө монгол хээлээр энгэр нь уул хярын түрүүлж гэгээ тусдаг, өвөр хэсэг. Энгэр газар хүн тавьдаг уламжлалтай.
Дэнж нэр үг, Билгэ хааны бичгийг энгэр дэнж дээр босгожээ.
Бариг-үйл үг, ирээдүй цаг, г – ирээдүй цагийн дагвар, бариг – барих.
7. Зартуртм: изгүр хоёр үйл үг, өнгөрсөн цаг. Зар нэр үг, Т олон тоо үүсгэгч, зарт – өдгөө зарууд болно . Уртм: үйл үг, өнгөрсөн цаг. Ур – бий болгох, өдгөө урч, урчууд гэдэг нь ямар ва гоо эдийг бий болгогч нар. Тм – өнгөр,
Монголчуудын мэддэг үгс: Табгач, хаанынхаа, ич, энгэр, дэнж, барих, зар буюу зарууд, ур.
Өгүүлбэр 41.
Үсэг шилжилт:
Ичинтшин: днжиг: бдш: уртуртм: тштокитдм:
Бичиг шилжилт:
Ичин ташин дэнжийг бидиш уртуртм, таш токитодм.
Тэмдэглэл:
1. Ичинташиндэнжийг: үйл үг хоёр нэр үгнээс бүрдсэн изгүр, заах. Ичин - үйл үг,“из-илгээх, очуулах” ДЛ. Өдгөө харчин хүмүүс “ич” гээн өгүүлнэ. Уг үйл үгийн хэлбэр орчин цагийн монгол хэлэнд хүлээн байж, отон суух, хүсэн хүлээх гэх мэтээр байна. Таш – нэр үг, ташин тэмдэг нэр, дэнжийг нэр үг, заах.
2. Бидиш: үйл үг.
3. Уртуртм: үйл үг, ур – бий болгох, “тур – хураах” ДЛ. “Битиг түр” – “ном хураах” ДЛ. тм – өнгөрсөн цаг.
4. Таш: нэр үг. Чулуу.
5. Токитодм: үйл үг, өнгөрсөн цаг. Тогтоо үйл үг, үйлт хэлбэр, дм – өнгөрсөн цаг. Уг үйл үгийн үндэс тог буюу тох болно. Таш тогтоодм – таш тогтоожээ.
Монголчуудын мэдэх үгс: ичин, бидиш, ур, тогтоожээ.
Өгүүлбэр 42.
Үсэг шилжилт:
Гүңтги: збм: у////////а: ттиңа: тги:
Бичиг шилжилт:
Гүнгүлтиги зобмн у///// а ттинга тэги.
Тэмдэглэл:
1. Гүнгүлтиги: нэр үг, заах. Эхний г гээгдэж болдог, өнгөлцөги – зүрх, Т – Ц зармин. “Кунгул – зүрх” ДЛ. Кунгул – өнгөл болно. Өдгөө монголчууд өнхөлцөг хагарчихлаа гэдэг нь зүрх хагарчихлаа гэсэн үг. Өдгөө монголчууд зүрх, өнхөлцөг гээн хоёр янзаар өгүүлж байна. Мөн 1000 жилийн өмнө “йурак – зүрх” (ДЛ) гээн хоёр янзаар өгүүлж байжээ. Й З зармин. Й З зармин. Тэгэхээр их айл нутгийн мануус зүрх, өнхөлцөг гээн өгүүлсээр байна. Хүнгэлтэги-өнхөлцөги нэг үг болно.
2. Зобм – тайлбарласан.
3. Ттинга, тги – эдгээр үгс балархай хэсэгт байгаа тул түр сэргээсэнгүй.
Монголчуудын мэддэг үгс:
Өнхөлцөг, зов.
Өгүүлбэр 43.
Үсэг шилжилт:
Буни: гүрү: билң: бңгүтш: тукитдм:
Бичиг шилжилт:
Буни хору билинг байнгу таш тукитдм.
Тэмдэглэл:
1. Буни: буни угын дуудлага, буни – муни Б М зармин, үзийн дуудлага мөни буюу одоогийн мөн болно.
2. Гүрү: нэр үг, үзийн дуудлага, кору – нэр үг, угын дуудлага. Жийргэвч Г - тэй кориг болно. “Куриг - удирдагчдын (мөн бусдыг) нуувч, далдлага. Ямар ва аглага (зэлүүд) газрыг нэрлэнэ” ДЛ. Куриг – хориг. Хориг гэдэг үг XIII зууны эх сурвалжуудад гарна. Энэ тохиолдолд хориг гэдэг удирдагч нарын хөшөө хориг болох болов уу.
3. Билинг: нэр үг, ухаанг. Орчин цагийн дүрмэлсэн монгол хэлэнд ң авиаг нг гээн өрөөр дуудах болжээ.
4. Бингү: тэмдэг нэр, үзийн дуудлага. Бангу буюу байнга болно. Б М зармин. Бингү гэдэг нь мингү буюу мөнх гэсэн үг болно.
5. Таш: нэр үг. Чулуу.
6. Тукитдм: үйл үг, өнгөрсөн цаг. “тука-хийгдсэн, дуусгагдсан байх. Хангалттай байх. Энэ үг мөн эсрэг утгатай” ДЛ.
Тугай гэдэг нь хийгдсэн гэсэн утгатай бол “Мандтугай” гэдэг нь мандагдсан байх гэсэн утга болно. МНТ-69: Мөнхлөг эцэг Тэ Сэцэн дээр Тэмүүжнийг авхаар ирэх зуур Тэ Сэцэн өгүлэрүн: “ кота коубен моролку бөгөөс одтугай, үзэжү өтөр иртүгэй” гээжүү. Одоо мануус Хүннү бичиг, Диван Лугатын тусламжтайгаар баримжаалж биш онож биширч байна. Од тугай ир түгэй гэдэг нь “оч” “ир” гэсэн үйлдлийг өтөр түргэн үйлдэж дуусга гэсэн санаа. Мөн Гүег хааны тамганы сүүлийн үгс “биширтүгэй” “айтугай” гэдэг нь эхэлж дуустал нь бишир (билир,
ойлго), дараа нь дуустал нь ай (өгүүл, тараа) гэсэн утга болно. Хааны зарилгыг эхэлж заавал юун тухай өгүүлж буйг ойлго, дараа нь хэрэгжүүл гэсэн ухаан юм. Тамган дээр буй төгсгөлийн гол хоёр изгүр огт мэргэн ухаан биш амьдралын шаардлага болно. Ийм олон ил, гүрнийг хур болгосон Их монгол улсын зарлиг нь буруу уншигдвал Их улсаа яахан удирдах билээ. Зарим монгол хэл, түүхийн профессорууд биширтүгэй гэдгийг шүтэн бишир, айтугай гэдгийг айдастай бай гэсэн утгаар тайлбарлаж байгаа нь тэдний удирдлага болон хэлний ойлголт таван настай хүүхдийн түвшинд байна гээн дүгнэгдэж байна. Тугай гэдэг үгийг Махмуд али Кашгари эсрэг утгатай гэдэг нь “эхэл” гэсэн утгыг агуулж буй тухай өгүүлжээ. Т-үйлт хэлбэр. Тукитдм-гэдэг нь тукатдм буюу “тугайтжээ” гэсэн утга.
Монголчуудын мэддэг үгс: мөн, хориг, билинг, тугай.
Өгүүлбэр 44. 45.
Үсэг шилжилт:
б////: рср: мтка: ригдйрта: ирсриңжэ: ргйртэ: бңгүтш: тукитдм:
Бичиг шилжилт:
Б///// өрсөөр мэдэгэ. Эриг жиритэ ирсээр эриг жиритэ байнгу таш тугатдм.
Тэмдэглэл:
Өгүүлбэр 44 -д балархай хэсэг орсон тул уг өгүүлбэрийг үл сэргээв. э
1. Эриг: тэмдэг нэр, үзийн дуудлага. Угын дуудлагаар ариг. “Ариг – цэвэр”. Өдгөө монголчууд арчих - цэвэрлэх, аригүн – ариун, ариг ус – цэвэр ус гээн уг үгийг хэргэлсээр байна.
2. Жиртэ: нэр үг, орших. Т – Д оршихын нөхцөл. Жир – газар гэсэн үг. Жирийн хүн гэдэг нь газрын хүн гэсэн үг. Газар - Их жир гэсэн утгаар анх уйгурын Ач голог хааны Шинэ могой усны бичигт гарсан тухай нийтлэл хүргэсэн болно.
3. Ирсээр: үйл үг, ир – ирж очихын “ир”. Сээр - үйл үгийн одоо, ирээдүй, төсөөлөлийн цаг.
4. Бингү: тэмдэг нэр, үзийн дуудлага. Бангу буюу байнга болно. Б М зармин. Бингү гэдэг нь мингү буюу мөнх гэсэн үг болно.
5. Таш: нэр үг. Чулуу.
6. Эриг: тэмдэг нэр, үзийн дуудлага. Угын дуудлагаар ариг. “Ариг – цэвэр”. Өдгөө монголчууд арчиж цэвэрлэх, аригүн – ариун, ариг ус – цэвэр ус гээн уг үгийг хэргэлсээр байна.
7. Жиртэ: нэр үг, орших. Жир – газар гэсэн үг. Жирийн хүн гэдэг нь газрын хүн гэсэн үг. Газар - Их жир гэсэн утгаар анх уйгурын Ач голог хааны Шинэ могой усны бичигт гарсан тухай нийтлэл хүргэсэн болно.
8. Тукитдм: өгүүбэр 45 – д тайлбарласан.
Монголчууд мэддэг үгс: ариг, жирдээ, ирсээр, ариг жирдээ, байнгын таш – чулуу, тугай.
Өгүүлбэр 46.
Үсэг шилжилт:
Битидм: нигүрп: иңж: билң: ултш//…//дм:
Бичиг шилжилт:
Битидм эни гүрп ингэжээ билнг ул таш /////дм.
Тэмдэглэл:
1. Битидм: үйл үг, өнгөрсөн цаг, дм. Битидм – бичсэн болно Т Ч зармин.
2. Эни гүрп: эни – энэ заах төлөөний үг. “Кур – хар” ДЛ. Харахын хар. Өдгөө монголчууд хар гэдэг үйл үгийг хор гээн дуудна. Нүдний хор гарлаа – нүдний хар гарлаа, хором, хорчин гэх мэт. Өдгөө хасгууд харахыг хор гэнэ монголчууд аль аль утгын тээж байна. Мянган жилийн өмнө мөн адил аль альнаар нь дуудаж байжээ. “Сохор – хараагүй” ДЛ. “Харгуй - утаа гаргана холоос дохио өгдөг газар” ДЛ.
3. Ингэж.
4. Билинг.
5. Ул таш: уул таш – тэр чулуу.
Монголчуудын мэддэг үгс: Битиг – бичиг, энэ, хормын – хор, ингэж, билинг, уул шугамандаагийн уул, таш – чулуу.
Өгүүлбэр 47.
Үсэг шилжилт:
бубитг: битгмэ: тиси: йулгтигн:
Бичиг шилжилт:
Бу битиг битигмэй ачис Йолгтэгэн
Тэмдэглэл:
1. Бу: энэ гэсэн утга. Монгол хэлэнд Б М зармин. Бу му гээн дуудна. Бичгийн хэлээр “мөн”, өгүүлэхээр “мөө” гэнэ.
Буюу гэдэг изгүрийн задаргаа бу юу, энэ юу гэсэн утга.
2. битиг: нэр үг, бичиг
3. битгмэй: үйл үг, өнгөрсөн цаг.
4. тиси-атиси. Т Ч зармин. Атиси-ачис болно. Өдгөө өвөрмонголчууд төрсөн эрэгтэй дүүгийнхээ хүүг ач гэнэ.
5. Йолгтэгэн: нэр үг. Йолго – Золго, Й З зармин. Жийргэвч Г –г авхаар Золоо болно. 1300 жилийн өмнө Йолго гэж дуудаж байв уу, Золоо гэж дуудаж байв уу магдал 50/50 хувьтай.
Монголчуудын мэддэг үгс: бу, битиг, ачаас, золоо тэгэн.
Судлаач миний дүгнэлт: Түрг, Уйгур төрийн хэл соёлыг агуулсан хадны арвин бичгийг сэрээсэн судлаачийн хувьд шинжээчийн багт өөрийн бодолыг хүргэх нь зөв болов уу. Түрг төрийн хэл соёл бол өнөөгийн баруун монгол, төв халхын хэл соёл болно. Монголын нууц товчооны хэл соёл бол өнөөгийн зүүн монгол төв халхын хэл соёл болно. Манай баруун зүүн жигүүрийн аялгын жижиг зөрүү нь үе үеийн монголчуудын баялаг байж ирснээс дороотол байж ирээгүй. Билгэ хааны бичигнээс 200 орчим жилийн өмнө бичигдсэн Хүйс толгойн бичгийн үсэг шилжилт, бичиг шилжилтийг шинжихэд олон аялагтай дундын нэг хэлтэй байсан гэдэг нь тод харагдаж байна. Эх бичгээр бичигдсэн Түрг төрийн Билгэ хааны бичгийг зөв сэрээсэн тул Монголын нууц товчоог бүтэн сэргээх нөхцөл бүрдэв.
Монголын нууц товчоо ханз галигтай бидэнд ирсэн тул авиаг зөв сэргээх чухал. Үүнийг хүннү үсэг бичиг хийж чадна. МНТ-35: хялбар иргэн буй. Бид тэднийг агуулъя”. Агуулъя – эзэлж авч, эзэн болоё. Ш.Чоймаа. Агуулъя – энэ үгний авиаг зөв сэрээж чадаагүй учир, өгүүлбэрийн агуулгаас утгыг нь гаргажээ. Агуулъя – уг галиг нь qa’uluja эх бичигт шилжүүлэхээр
болно. Угын К хоёр хэлбэрээр уншина. Нэгт калуй, хоёрт акалуй. Шууд акал буюу ахал гэдэг үг нүдэнд бууна. Ахлая гэсэн үг болно. МНТ-З5 Мөн Бодончарыг алгинч агуулгав. Алгинч агуулгав – толгойн туршуул болгон довтолгов. Ш.Чоймаа. “Алгин - шувууны хошуу” ДЛ. Агуулгав – уг галиг нь qa’ulqapa эх бичгээр
K аклугап. Алганч ахалгав. Бодончир ах нараа ахалжээ гэсэн утга. Эх бичгийн ид шид иймээ. Хадны бичиг, Диван Лугатад байгаа үгс Монголын нууц товчоонд байгаа тайлагдахгүй үгсийг тайлж байна, Монголын нууц товчоонд тайлагдсан үгс Хадны бичиг, Диван Лугатыг баталж байна.
Яагаад турк үндэстэн Түрг төрийн Билгэ хааныг өөрсдийн хаан гэсэн итгэл үнэмшилд хүрэв. Өнөөгийн турк үндэстний хэл хадны бичгийн хэлтэй үгсийн сангийн хувьд, өгүүлбэр зүйн хувьд таарахгүй. В. Томсон, Радлов, С.Е. Малов гэх мэтийн судлаачид Билгэ хааны бичгийг устаж үгүй болсон эртний хэл гээн зарлажээ. Турк үндэстэн үүнийг овчин ашиглана өөрийн өвөг хэл гээн дэлхийд зарлажээ.
Өнөөгийн монголчуудын төөрөгдөл нь бүтэн хэлээ хэсэглэн охор болгочоод түүнийгээ бүтэн хэл гээн тунхаглаж буйд оршино.
Билгэ хааны бичгийн үсгийг сэргээснээс хойш зуун хорин жилийн дараа монгол хүн анх удаа бүрэн эхээр нь Билгэ хааныхаа бичгийг тайлав.
Сэргэлэн Интернашионал Экспедишион ТББ.
ДЛ: - Диван Лугат.
МНТ: - Монголын нууц товчоо.
Хурган овогт Сэрээнэндагвын Сэргэлэн.
