Нийтлэл 33
Сэргэлэн Интернашионал Экспидишион ТББ уншигч, дагагч нарынхаа хүсэлтээр Орхон голын энгэр дэнж дээр бүй хос хадан дээр сийлэгдэн мөнхөржүү бичээсээс “бага бичгийн” сэргээлтийг бүтнээр нь хүргэх болно.
Уншигч та бүхэнд сарын дотор уг бага бичгийг монгол хэлээрэй уншуулан билрүүлэхийн тулд уг бичигтэй холбоотой таван нийтлэлийг та бүхэнд хүргэхээр бэлдэв. Эхний хоёр нийтлэлээр үгсийн санг хүргэнэ. Нийт давхардсан тоогоор 331 үг Бага бичигт байна. Үүнээс монголчууд хэдийг нь шууд мэдэж байна, хэдийг нь мэдэхгүй байна гэдгийг тодруулах болно. Мөн турк хэлэнд уг үгс байгаа байхгүй тухай өгүүлнэ. Турк хэл гэдгийг өнөөгийн Стамбулын хэл буюу персиж арабжсан турк хэл буюу ПА турк хэл гэж ойлгож болно. Гурав дөрөвдэх нийтлэлээр өгүүлбэрийн бүтэц, хэргэлж бүй үйлийн цагийн тухай өгүүлнэ. Яагаад хадны бичгийн үйлийн цаг өнөөгийн монголчуудын хэл ярианы (ийтэлтэй) цагтай ижил болох тухай мөн яагаад ийм цагууд турк хэлэнд байхгүй тухай өгүүлэх болно. Тав дах нийтлэлээр уг хадны бичгийн агуулга бүтцэд хийсэн дүн шинжилгээг хүргэнэ. Мөн харийн судлаачдыг С.Е. Маловаар төлөөлүүлэн түүний сэргээлтийн бурууг та бүхэнд ил тодоор хүргэнэ. Таван нийтлэлийн дараа монголчууд уг хадны бичиг өнөөгийн Турк улсын туркуудтэй огт хамаагүй гэдгийг билрэх болно.
Бага бичгээс балраагүй уншигдхуйц 13 хэсгийн эхний 6 хэсгийг хүргэж байна.
Хэсэг 1
тэнгритэг=тэнгри+тэг, Тэнгри баяр. (тайлбар хүргэнэ). Диван лугатаар 
“такин-баяр жаргал эдлэх. Угсууд энэ үгэнд дургүй”. Өдгөө мануус тэнгэр тахина гэдэг нь тэнгэр баярлуулан гэсэн утга. Тахи гэдэг нь нэр үг болно. Тэнгри тахи гэдэг нь тэнгри баяр гэсэн утга болно. Тахина – энэ үйл үг турк хэлэнд байхгүй.
тэнгридэ, хаана тэнгэрдээ.
болмш=бол+мш, бол-бол, мш-өнгөрсөн гэрчгүй цаг. Өгүүлэгч өгүүлж буй зүйлээ гэрчилж хараагүй ч мэдээжийн зүйл гээн дотроо гүн итгэлтэй байх хэлбэр. Орчин цагийн монгол хэлэнд “хармс”, “боломж”, “сэтгэмж”. Бол уг үг их айл нутгийн түргүүдийн хэрэглээ байжээ. Бол гэдэг үг Диван Лугатад байхгүй, турк хэлэнд байхгүй.
түрг.
билгэ. Ухаан, эрдэмтэй,
хаан.
бүөдгө=бү+өдгө. Бү-энэ, уг үгийг монголчууд “мөн” буюу “мө” гэдгээр хэргэлдэг. (тайлбар хүргэнэ). Өдгө-өдгөө үзийн дуудлага, одоогоо буюу одоо угийн дуудлага. Өдгөө, одоогоо гэсэн үгнүүд турк хэлэнд байхгүй.
улортм=ул+ор+тм, ул суурийн ул. Хожим монголчууд хааныг сууринд суув гээн өгүүлдэг болсон. Тэр үед ул+ортм буюу ул бий болгов гэж байжээ. Тм-дуусан өнгөрсөн цаг. Өдгөө баруун монголчууд тм-жм гээн өгүүлнэ. Монголын нууц товчоонд “см” гэж илэрхийлэгдэнэ. Т С зармин. Ул-энэ нэр үг турк хэлэнд байхгүй.
зобмн=зов + мань, зов гэдэг нь өөрт буй хамгийн чухал үгс.
хэн нэгний асуултанд хариулах ээлж.
Өдгөө монголчууд чи миний зовлон ойлгохгүй байна (зовлонг ойлгож болдог юм байна), хүний зовлонг мэдэхгүй байна (хүний зовлонг мэдэж болдог юм байна). Мань- миний-манай. Хүүмань, аавмань гээн өдгөө монголчууд өгүүлнэ. Зоб, саб эдгээр үгс турк хэлэнд байхгүй.
тохтой. Диван Лугатаар тукат 
– “дуусгах”. Өдгөө монголчууд наад ажлаа тохтож хий гэнэ. Хүний хэлснийг сайн тогтоо гэдэг.
Тохтой энэ үг турк хэлэнд байхгүй.
сэдгэл (үйл үг). Өдгөө монголчууд сэтгэл гээн өгүүлнэ. Чийргэвч “Г” –г сугалхаар сэдэл гэсэн үйл үг болно (тайлбар хүргэнэ). Сэд,сэдэл гэсэн үгс турк хэлэнд байхгүй.
улүе=ул+үе, ул гэдэг нь бүх юмны гол гэсэн утга. Ул дээр суурь тогтоно. Хожим сууринд суув гэдэг болов. Үе гэдэг залга гэсэн утгах. Үе залгамж гээн монголчууд өдгөө нэг үгийг хоёр үгээр илэрхийлсээр л байна.
Үе үелэн гэсэн үгс турк хэлэнд байхгүй.
инайнунм=инайг+ун+м, инайг нь инаг буюу янаг болно. Санаа нийлсэн хүнийг инаг болов гэнэ. “Жувейни Ертөнцийг дарагч”. Ун олон тооны дагвар. Аран=ар+н. М-миний маний гэсэн утга. Аавм аав минь адил болно. Инаг, янаг энэ үгс турк хэлэнд байхгүй.
=угл+ун+м, угл – уугуул. Өдгөө нутгийн уугуул гэдэг нь нутгий хүү гэсэн утга. Ун-олон тоо үүсгэгч. М-мани мини гэсэн утга.
бирэй, урд зүг. Өдгөө монголчууд угийн дуудлагаар баруй буюу баруун гээн дуудна (зүг чигийн тухай тайлбар хүргэнэ).
Бирэй буюу бараа энэ зүг турк хэлэнд байхгүй.
угшм. Диван Лугатаар 
угуш-угш. Өдгөө угш гэдэг нь хэн нэгний үр удам болно.
ашдаптбэглэр=ашд+апт+бэг+,лэр. Ашд,апт овгын нэр, бэг-овгын ахлагч буюу өдгөө монголчууд баг, багын дарга гээн хэрэглэж байна, лар-олон тооны дагвар, өдгөө монголчууд нар гээн хэрэглэж байна. Баг гэдэг үг турк хэлэнд байхгүй.
йирой, буюу ойруу хойд зүг. Ой, ойс гэсэн үгс турк хэлэнд байхгүй.
таргат овгийн нэр.
буйрк-овгийн нэр.
бглр=бэг+лэр, бэг овгийн ахлагч өдгөө монголчууд баг, багийн дарга гээн хэрэглэнэ. Диван Лугатаар 
бак-эзэн. Баг гэдэг үг турк хэлэнд байхгүй.
утс-гуч тоо (Киданы үеэр тоо сольсон тухай өгүүлсэн болно).
Хэсэг 2
тогсугс=тогс+угс. Тогс-ес, угс овгийн нэр.
бглрэбоднэ=бэглэрэ+бодно уриалан дуудах хэлбэр.
бузбмн=бу+зоб+мн. Бу-мөн, зоб-зов, мн-маань
дгути-дагутай. Өнөөгийн монгол хэлээр дахиад буюу дахижи болно. Зөв нь дахуж болно.
сид-сэд. Сэд-турк хэлэнд байхгүй.
актагди-акитагда. Өнөөгийн монгол хэлээр ахитж болно. Диван Лугатаар 
ката- ахиж гэсэн утга болно. Ката-аката буюу өдгөө акиад гэсэн үг болно. Акагтда энэ үгний жийргэвч Г авхаар акатда буюу акатж. Өдгөө монголчууд “акатж” тэгэхгүй, тэгнэ гээнэ өгүүлнэ. Үгийг “хатуу” сонсох боломжгүй. Өдгөө монголжууд би чамд хатуу сануулсан, хатуу хэлсэн гэдэг нь угтаа ката хэлсэн, ката сануулсан буюу дахин хэлсэн, дахин сануулсан гэсэн утга болно. Диван Лугат Я.Цэвэлийн толийн хооронд мянган жил болжээ. Хэрэв өөр толь бичиг байсан бол утга ингэж даялахгүй байсан.
тэнглэ-сонс. Диван Лугатаар 
тингла-сонсох. Энэ үг монгол хэлэнээс олдоогүй байна. Түргэ хэлээр dinlemek. Монгол хэлэнд үг сонсдоггүй нөхрийг тэнэглэ гэнэ.
илгрү зүг. Нар ил гарах зүг болно. Турк хэлэнд уг үг байхгүй.
күн-нар. Уг үгийг өнөөгийн монголчууд киданы үед нар гэдэг үгээр солив. Турк хэлэнд байгаа.
тугсугуй=туг+сугуй. Диван Лугатаар 
туг-хөөрөх. Өдгөө монголчууд түг гээн хөлгүй зүйл дээш хөөрхийг хэлнэ. Од түгэх, тоос түгэх. Сугуй – яг одоо хийх үйлдлийг заана. Т С зармих учир тугай сугай нэг утга болно. Өдгөө монголчууд эхэл гэдэг үгээр орлуулж буй нь учир дутагдалтай. Эх байгаа бүхнийг эхлүүлнэ гэнэ. Киног эхнээс нь үзэхийн тулд эхлүүлж болно. Харин эх байхгүй зүйлд тугай сугай гэнэ. Тугай сугай – турк хэлэнд байхгүй.
биргрү баруун зүгрүү буюу баруугру.
уртушнгрү=уртушин+гру. Урту гэдэг нь өндөрийг заана. Диван Лугатаар 
“юмний гол дундыг заана”. “Урту эр-дунд насны эр”. Өдгөө монголчууд уртаашин гэдэг нь өндрөөшин гэсэн утга. Монголын нууц товчоон 106: “урту тугаан сацура би” гэжээ. Гру-очих чиг заана. Урту-энэ үг турк хэлэнд байхгүй.
бтскингэ=бату+аскинга, бату-төгс дуус гэсэн утга. Диван Лугатаар 
“шингэх (нар), усанд живэх, алга болох (хараанаас алга болох бүх зүйл)” . Өдгөө монголчууд уг үгний утгыг ташаа мэднэ. Аскинга гэдэг нь шөнө, бүрэнхий гэсэн монгол үг (баруун монголчууд мэднэ).
ойргру-ойруу. Жийргэвч Г-г гээж болно.
түн-шөнө. Диван Лугатаар 
түн-шөнө. Т Ш зармин. Өдгөө монголчууд шөнө түн гээн хоёулангаар нь өгүүлнэ. Түн- турк хэлэнд байхгүй, туркээр “gece” гэнэ.
эндэ-эндээ. Эндээ-энэ үг турк хэлэнд байхгүй.
ижрхэ=иж+өр+эхэ. Иж үзийн дуудлага-Аж угийн дуудлага. Өдгөө монгол хэлээр амьдрах гэсэн утга. Өр – ор байх гэсэн утгатай үйл үг. Эхэ – өнгөрснөөс өгүүлэх хүртэл хугацааг цаах дагавар. Иж өрөхү - аж ороху гэсэн утга ба аж амьдрах гэж болно. Диван Лугатаар 
”ажун - хорвоо, бу ажун гэдэг нь Жигил толиор “газрын амьдрал”. Ажун=аж+он болно. Монголын нууц товчооны 172: “…аж бир (нэг), үхүжү бир (нэг) яахан хагацахуу тэд” гээн Чингис хаан өгүүлжээ. Аж – энэ үг турк хэлэнд байхгүй.
коп-бүхэл гэсэн утга. Энэ үг Монголын нууц товчоо 83: “…копчин кү’ү (хүн) алтапа”. Копчин-бүхэл бүтэн. Коп-энэ үг турк толинд үгүй.
Хэсэг 3.
итдм. Диван Лугат. 
“ит – амжилттай дуусгах”. Дм – өнгөрсөн цаг. Итдм-Цэгцлэх, эмхлэх гэсэн утга. Ит-уг үг турк толинд үгүй.
улмтай- ултай (дээр тайлбарлав).
найг үгүй. Найг энэ үг Диван Лугатад орсонгүй. Монголын нууц товчоо 82: “…найтагтан ажу’у”. Мөн найтан гэж оржээ. Өгүүлбэрүүдийн
агуулгаас үзэхэд найг гэдэг нь хорон санаалах гэсэн утга болж байна. Найг киси гэхээр хорон санаат хүн гэсэн утга болно.
түрг.
кхн-кахан.
өтгнойс=өтүгэн+ойс. Өтүгэн ойс.
улрср=ул+ор+соор улаа бий болгосоор.
илтэ. Ил-гүрэн, илтээ-гүрэндээ.
бунгйог=бунг+йог, бунг үгүй. Бунг уг үг Диван Лугатад байхгүй. Хадны бичгийн агуулгаас хүнд байдал гэсэн утгатай. Б М зармин. Бич-мич, болор-молор, буян-муян нэг утга болно. Монголын нууц товчоонд бунг-мунг гэж гарснаар бүх зүйл байрандаа оров. МНТ-92: Боорчи өгүлэрүн: “ Би сайн нөхөр чамайг мунгтажу айсу гээн, сайн нөхөрөө туса болсу гээн нөхөцөжү ирэбэ би.” Тэмүүжин адуугаа алдан мунг байх үеэр (айсу) Боорчи сайн гээн тусалжээ. Бунг үгүй гэдэг нь “зовлон” үгүй гэсэн утга болно. Бунг-уг үг турк толинд үгүй.
.jpg)
илгрү зүг. Наран ургах зүг болно.
айз их таг. Йаз-йазам хөндий. Айзам тал гэсэн утга. Диван Лугатаар 
“йази-задгай тал”. Айз буюу айзам-энэ үг турк толинд байхгүй.
шандунг- газрын нэр.
сүлдм=сү+ил+дм. Диван Лугатаар 
Сү-цэрэг. Өдгөө монголчууд “сүйд” болло, сүйрүүлэв, сүйтгэв, суу ухаан гэдэг нь бүгд сү буюу цэргийн хийсэн үйл болно. Монголын нууц товчоо 153: “дайсун хүн…”. Дайсун=дай+сун. Сун-гэдэг нь цэрэг гэсэн үг буюу “сү”болно. Дай гэдэг нь ямар гэсэн асуултанд хариулна. Дай уг үндсэнд үйл үг бүтээх Л зайлгахаар дайл гэсэн үйл үг бүтнэ. Дайл буюу дайдах “сүүг” XIII зуунд “дайсун” гэдэг байжээ. Су, сү-үгс турк толинд үгүй. Ил- илгээх гэдэг монгол үг.
тлнайка- дайлахаа. Далай.
кижиг-хэсэг, Диван Лугатаар 
“кизиг- далайн эрэг, суваг голын эрэг, мөн ямар зүйлийн эрмэг. Аяга кизиг-аягны амсар”. Махмуд али Кашгари маш тодорхой өгүүлж байна. “Кизиг” бол “хэсэг”. Хэсэг – уг үг турк толинд үгүй.
тгмдм-төгмдөм. Дөхөж очив. Дөхөмдм.
биргрү баруун зүгрүү буюу баруугру.
тогс-ес. Өдгөө монголчууд төгс гэнэ.
рснкэ-ирсинкэ - газрын нэр. Ирсинкэ үзийн дуудлага. Аршанка угийн дуудлага.
түпүткэ-төвдийхээ, улсын нэр.
тгмдм-төгмдөм. Дөхөж очив. Дөхөмдм.
коригру=кори+гру, кори-хори өдгөө баруун зүг болно.
йенчүүг. Йенч-сувд. Уг үгийг монголчууд киданы үед сольсон болов уу. Үенч- голын нэр.
Хэсэг 4.
кча-кача. Диван Лугатаар 
“каж – гатлах”. Өдгөө монголчууд гол гатал гэнэ. Т Ч зармин. Гат – кач үйл үг ба нэг утга. Монголчууд удаан жилээр толь бичиггүй байсан тул үйл үгийг дахин үйл болгох алдаа орчин цагийн монгол хэлнэд түгээмэл байна. Гат гээд үйл үгэнд үйл үг бий болгох “Л” залган гатал гээн шинэ үйл үг бий болгох нь буруу.
тмркпгка=тмр+капг+ка, тмр=тэмэр буюу төмөр. Кпг=кабка буюу хаалга. Кабка уг үгний “б” уянгат эгшиг бий болгодог. Хааг гэхээр монголчууд ойлгоно. Кабкийхаа буюу хаалгийхаа гэсэн үг болно.
тги- тэги. Угийн дуудлагаар “таг” болно. Бүх төрлийн газрыг хэлнэ.
сүлдм=сү+ил+дм. Тайлбарласан.
ойргру-ойруу. Жийргэвч Г-г гээж болно.
йирбаргу-овгийн нэр.
йирингэ-өнөөгийн оронгой гол буюу Бурятийн Иволгийнский, Сэлэнгийский район.
тги- тэги. Угийн дуудлагаар “таг” болно. Бүх төрлийн газрыг хэлнэ.
бунчэ. Өнөөгийн монгол хэлээр “мөн ингэч”
ийр буюу жир. Жир гэдэг нь газар гэсэн үг. Жирийн хүн гэдэг нь газрын хүн гэсэн утга болно. Газар=к+жир буюу их жир гэсэн утга агуулна.
йортдм-зорьтдм. Зорьсон гэсэн утга болно. Монголын нууц товчоонд “йор” гэж оров.
өткн-өтүкэн. Уулын нэр.
йэсдээ-ойсдоо.
йэг-өэг. Энэ үгийг монголчууд сэтгэл өэг гэх мэт өгүүлнэ. Өэг гэж юу гэсэн үг вэ? Я.Цэвэлийн толиор “нүнжигтэй, шимтэй, тэжээлтэй, өэг хоол. Цатгалан, шунахай биш” гэжээ. Диван Лугатаар 
“йиг-бүх юм нэг доор цугларуулах”. Диван Лугат, Я.Цэвэлийн толийг нийлүүлэхээр бүх хэрэгтэй юм нэг доор цуглархаар өэг гэдэг байжээ.
йадиүгүй=йади+үгүй. Йади гэдэг нь яд буюу ядуу болно. Ядуу гэдэг нь малгүй гэсэн утга. Ядуу үгүй гэдэг нь малгуйдэл үгүй гэсэн утга.
ормс=ор+мс. Байсан.
илтотшк=ил+тот+сугу, ил-гүрэн, тот-тогт гэдэг нь тогтоон барих гэсэн утга. Диван Лугатаар 
“тут-барих, авах” Сугу-эхэл гэсэн утга. илтотсугу-ил тогт сугуй буюу ил тогтож эхлэх гэсэн утга болно.
бужирдэ=бу+жир+дээ, бу-мөн буюу энэ. Энэ жирдээ буюу энэ газардаа.
улрп=ул+ор+п. Ул-суурь. Ор-бий болгох. П-өнгөрсөн цагийн “В” дагавар.
тбхч-табхайч. Тан илийг ингэж нэрлэж байв.
бирлэ=бир+ил, Диван Лугатаар 
“бир-нэг”, “Л” үйл үг бүтээх дагвар. Нэгэл буюу хамтаар гэсэн утга болно.
Хэсэг 5.
түшлтм=түш+л+тм. Диван Лугатаар 
туш-ямар нэгэн зүйлийн өмнө, ямар нэгэн зүйлийн эсрэг байрших. Өдгөө монголчууд тууш буюу тушаа гээн хавь орчинг хэлнэ. Эх утга нь Диван Лугатад байжуу. 
тушлаа-урд талд байх. Түшлтм-урд талд байсан гэсэн утга болно. Тууш-энэ үг турк толинд үгүй.
лтун-алтун
кумш-мөнгө.
эсигтэй-ашигтай
котой-гоотой. Өдгөө монголчууд гоц гойтой гэнэ.
бунгшз=бунг+шиз. Бунг-зовлонг тайлбарласан. Шиз-үгүйгээр. Гал усанд басаж болохгүй. бас-толгой. Саж-үгүйгээр. Гал усанд басаж (бас-толгой) болохгүй гэдэг нь гал усанд толгойгүйгээр болохгүй гэсэн утга. Гал усанд заавал урдаар бодож бай гэсэн утга болно. Бунгшиз – зовлонгүйгээр.
ингэж бирур. Ингэж бар-өгөх, ор байна.
зоби-зов.
сүжиг. Диван Лугатаар 
“сужик-ямарваа амттай буюу таатай зүйл”. Сүжиг-сүсэг-сүзэг нэг үг бөгөөд сүүлийн дал гаруй жилд уг үгэнд сөрөг утга оруулав. Сүжиг гэдэг нь итгэх гэсэн утга болно. Харин итгэ гэдэг үгийн эх утга өөр болох тухай хожим өгүүлнэ.
киси буюу акиси. Ганц тоо акин. Диван Лугатаар 
“хөвөн-цаасан бөс”. Даавуу болно.
иймшг=йим+шиг, 
йумшаг-ямар ва зөөлөн зүйл.
иркбоднг=ирк+боднг, ирк-эрх. Бүрэн эрхт элчин сайд гэж өдгөө өгүүлнэ. Бодн-бүгдэн буюу үндэстэн гэсэн утга. “Эрхбүгдэнийг” гэсэн утга болно. Диван Лугатаар 
”арк-эрх, тушаал биелүүлэх”. Өдгөө монголчууд бүрэн эрхт гэдэг нь бусад илээс ангид гэсэн утга. Иркбодн гэдэг нь эрх бодн болно. Эрх – энэ үг турк тольд үгүй.
ингжйагутир=ингэж + йаху+тир (Causative). Йаху-заху буюу зах. Диван Лугатаар 
“йака-зах”. Дээлний зах. Й З зармин. Зори-йори гэх мэт. Диван Лугатад 
“йак йук гээн хоолны үлдэглийг хэлнэ”. Йак йук – зах зух. Өдгөө монголчууд юмны зах зухыг мэдэх гээнэ өгүүлнэ. Өдгөө монголчууд баруун зах хязгаар, зүүн зах хязгаар гээн улсынхаа зах тагийг өгүүлнэ. Ингэжзахутир-гэдэг нь ингэж зах болгож байв гэсэн үйл үг болно. Тан ил өөрийн зах болгож буй тухай өгүүлж байна.
йагру-зах руу
контокдо =кон + т + к + до. Диван Лугатаар 
“кун-нутаглах. Бодон конжээ. Бодон нүүж очсоны дараа нутаглажээ”. Өдгөө баруун монголчууд хонжээ гээн нутаглахыг өгүүлнэ. Контокдо-хондогдоо.
гисра-ихэсэрэ . энэ үг онтоо ахисаар гэсэн утга.
найгбилг- тайлбарласан.
үнтүйүр = үнтү+йүр, 
“унат-дэмжих өөхшүүлэх”. 
“йурук-утга тайлбарлах”. Йурук – зурук нэг үг. Зурук-зуру’у жийргэвч К авч болно. Зуру’у - зурхай хэлний зүй тогтолоор нэг үг болно. Зурхай гэдэг нь юмны утгыг тайлбарлана гэсэн утга болно. Үнтү-гээгдсэн өвөг үг.
хэсэг 6
дгу-эд го, сайн эд. Диван Лугатаар 
хийсэн зүйл, сайн давуу мэт. Эд-хамгийн сайн. Адку ад -сайн хийсэн эд.
кисиг-ихэсийг. Хүмүүсийг.
лбкисиг=лб+кисиг, лб-алб-зоригтой. Кисиг-хүмүүсийг. Диван Лугатаар 
“алба-зоригтой”. Алб гэдэг нь эх утга. Өдгөө мануусын хэргэлж буй зориг үгний үндэс зорь болно. Зорих зүйлтэй хүнийг сүүлдээ зоригтой гэх болжээ. Өдгөө монголчууд алба хашина гэдэг нь зоригтой хашина гэсэн утга. Мянган жил толь бичиг үгүйгээс үгний утга даялж байна.
йортмш=йор+т+мш. Йор-зорь. Т-үйлт хэлбэр, мш-үгүйсгэсэн дагвар. Йортмш буюу зортмш гэдэг нь эс зорүйүлав гэсэн утга. Өдгөө монголчууд тоо тоймшгүй гэдэг нь тоймш=тоо+мш тоологдохгүй гэсэн утга. Монголчууд давхар үгүйсгэл оруулж байна..
биркиси нэг ихэс. Бир киси-Нэг хүн.
йанглср=йанг+л+cр. Йангилсаар буюу ангилсаар. Анги нэр үг, тусгаарлан гэсэн утга. “Л” үйл үг бүтээгч. Саар-хугацаа заасан дагавар.
угший, угш-хойчис.
бодний, өдгөө бүгдний (үндэстний).
бискингэ. 
“биз-бид”, бизингэ гэдэг нь бидинийнхээ болно. З Д зармин.
кидмш кид=к+өд. К-гээгдэг к. Өд үзийн дуудлалга, од угийн дуудлага. Мш үгүйсгэсэн дагавар. МНТ- хулан-улаан, хонг-онг буюу он.
ртури=ир+тури Диван Лугатаар 
“ир-жигшүүр”. Монголчууд эрээ цээргүй гэдэг нь эрээг цээрэлдэггүй гэсэн утга.
“тури-ямар ваа эвгүй амттыг хэлнэ. Үүнээс тури киси гээн зан муудсан хүнийг нэрэлдэг болжээ”. Өдгөө монголчууд “дор” хүн, “дорой” гэсэн үгний эх утга болно. Мянган жил толь бичиггүй байсан учир утга даялжээ.
хүс. Хүсэх.
үлтэг. Үхэх. МНТ-139: “… Зүрхэн овогтыг үлитгэв”. Үл-үх нэг утга болно.
үлсгнг=үл+сэгэнг, үл – тэр. Монголчууд “уул шугамандаа” гэдэг нь тэр шугамандаа гэсэн утга болно. Сэг Диваан Лугатаар 
“саг - Угс толиор ухаан. Саг-оюун, гүнийг мэдэх (Угс толиор)”. “Саг” угийн дуудлага “сэг” үзийн дуудлага. Өдгөө монголчууд сэхээтэн, сэхээр гээн монголчууд өгүүлнэ. Сэхэнг-нэр үг.
чугуй-шугуй.
ийс-ойс.
туглтн энэ үгний утга гарсангүй. Контентоор очих гэсэн утга.
Дүгнэлт: Бага бичиг нийт 331 үг - изгүр давхартсан тоогоор орсон. Энэ удаа бага бичгийн 162 давхартсан үг – изгүртэй талыг нь хүргэв. Давхардаагүй тоогоор нийт 110 үгс тайлбарлав. Дуудлагын гаргаж өгсөн үгсээс 70 үгийн өнөөгийн монголчууд шууд таниж байна. Газар усны нэр давхардсан тоогоор 10 удаа оров. Киданы үед зарим тоо сольсонтой холбоотой 5 үгийг өнөөгийн монголчууд мэдэхгүй. Өвөг монгол 7 үгийг монголчууд мэдэхгүй, туркууд мөн мэдэхгүй. Нийт 27 утга даялсан үгсийг тайлбарлахаар монголчууд таниж байна. Энгийн турк хүн, энгийн монгол хүн хоёрт хадны бичгийг тайлбарлахаар турк хүн арав дахин удаан ойлгоно. Арав дахин удаан гэдэг маань огт ойлгохгүй гэсэн үг. Билгэ хааны хадны бичигт ганц ч араб перс үг байхгүй. Яагаад Стамбулын туркууд манай бичгийг өөрийн гэж дэлхийд зарлаж байна. Яагаад монголчууд өөрийн бичиг үсгээ дэлхийд манайх гээн зарлахгүй байна. Дараагийн дугаарт Бага бичгийн үлдсэн талыг хүргэнэ. Өгүүлбэрийн тайлбарыг нийтлэл 35-аар хүргэнэ.
Хурган овогт Сэрээнэндагвын Сэргэлэн
