А.Нармандах: Ус зайлуулах, хулгайд өртөхөөс сэргийлэх функцтэй, газар хөдлөлт бүртгэх станцыг хянах систем бүтээлээ

ШУА-ийн Одон орон, геофизикийн хүрээлэнгийн Газар хөдлөл судлалын салбарын Техник, технологийн лабораторийн эрдэм шинжилгээний дэд ажилтан, инженер А.Нармандахтай ярилцлаа. Тус салбарынхан газар хөдлөлт бүртгэх хээрийн станцын хяналтын системийг хамтран зохион бүтээжээ. 
Тэрбээр газар хөдлөлт бүртгэх станцаа “Газар чагнах төхөөрөмж” хэмээн нэрлэх дуртай гэнэ. Уг багаж нь газар хөдлөлтийн чичирхийллийг мэдрэх чухал үүрэгтэй бөгөөд энэ нь бидэнд ч хамаатай ойлголт юм. Газар хөдлөлт бүртгэх станц нь Монгол орны хувьд хэрэгцээтэй чухал объект тул түүнийг эвдэн сүйтгэж, гэмтээх нь чичирхийллийг тодорхойлоход хүндрэл учруулдаг. Тиймээс газар хөдлөлт бүртгэх станцыг эвдэх, тоног төхөөрөмжийг нь хулгайлах үйлдэл бүү гаргаарай хэмээн А.Нармандах онцоллоо.

-Төв аймгийн Мөнгөнморьт сум дахь газар хөдлөлт бүртгэх станцын үйл ажил­лагааг шалгахын тулд л гэхэд нэг өдрийг зарцуулж байсан. Ер нь Газар хөдлөл судлалын салбарынхан энэ мэтчилэн станцаа хянаж, шалгахад олон хоног зарцуулдаг шүү дээ. Тиймээс хүн хүч, цаг хугацаа, зардал зэргийг хэмнэх хяналтын систем зохион бүтээсэн гэсэн байх аа? 
-Газар хөдлөлт бүртгэх станц онцгой зориу­лалт­тай объект юм. Тиймээс үйл ажиллагааг нь тасалдуулалгүйгээр хэвийн ажиллуулах шаард­­лагатай болдог. Гэвч хээр талд, эсвэл хот, суурингаас зайдуу газарт 2-3 метрийн гүнд байрлуулж ажиллуулахад хүндрэлтэй. Га­зар хөдлөлт бүртгэх станцуудын хэвийн үйл ажил­лагааг алдагдуулдаг хүчин зүйлийг гу­рав ангилдаг. Тухайлбал, хүний буруутай үйл ажил­­лагаа, байгалийн хүчин зүйл, техникийн асуу­дал зэрэг юм. Энэхүү багаж нь газрын чичир­хийлэх хөдөлгөөнийг мэдэрдэг учраас хүний орол­цоотой үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй дор­гилт, чи­чирхийллээс хол байршуулах шаард­лага­тай бол­дог. Техник, технологи хөгжихийн хэрээр уламж­лалт аргуудаас татгалзаж, ажил­лагааг илүү хөнгөвчлөхөд анхаарах хэрэгтэй болж байна л даа. Жишээлбэл, газар хөдлөлт бүртгэх станц руу ус орвол тоног төхөөрөмжийн үйл ажиллагаа доголдоно. Гэтэл ус орсныг нь бид мэдэхгүй ч байх магадлалтай. Нарны дэлгэц, батарейг нь хулгайлах, эвдэх зэргээс шалтгаалж станцын хэвийн үйл ажиллаагаа доголдоход хүрдэг тал бий. Газар хөдлөлтийн мэдээллийг бид шуурхай хүлээн авч боловсруулах ёстой. Өм­­нө нь Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумд очи­ход нэг өдрийг зарцуулсан гэсэн шүү дээ. Уг нь тухайн сум дахь станц бол Улаанбаатар хо­тын ойролцоох багажуудын нэг. Гэтэл олон өдөр зар­цуулж очсон хэрнээ унтраалгыг нь асаач­хаад ирэх үе байна. Тиймээс станцын тоног тө­хөөрөмжийн үйл ажиллагааг хянах, удир­дах багаж хэрэгтэй болж байгаа юм. Иймд энэхүү төхөөрөмжийг бүтээхээр шийдсэн. Тур­шилтын явцдаа программ хангамжийг нь сайжруулж, хя­нах, удирдах боломж бүрдүүлсэн. Монгол ор­ны нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд хэдэн арван станц ажиллаж байна. Тэр бүгдэд хүрч ажил­ла­хын тулд уг төхөөрөмжийг хөгжүүлсэн. 

-Системийг ашиглахад хялбар байхад анхаарсан гэсэн шүү дээ. Төхөөрөмжийг хэзээнээс хөгжүүлсэн бэ?  
-Газар хөдлөлт бүртгэх станцад температур болон чийгшил хэр байгааг, ус орсон, эсэхийг нь мэдэгдэх гээд бүх параметрийг тус бүрд нь хя­нах гэхээр олон тоног төхөөрөмж шаард­лага­тай болсон. Харин бидний үндсэн зорилго ашиг­лахад хялбар, багажийн хэвийн үйл ажил­лагааг хянах, дотоодынхоо хэрэгцээг хангах нэг л тө­хөөрөмж бүтээх байв. Тиймээс 2019 онд уг тө­­хөө­рөмжийг бүтээхээр санаачилж, хээрийн, ла­бо­раторийн нөхцөлд туршиж үзсэн. Ингээд бид шинэ бүтээлийн патентаа 2022, ашигтай заг­варын патентаа 2024 онд авсан юм. Харин одоо бол зөвхөн техник хангамжид нь анхаарах бус, прог­­рамм хөгжүүлэх хэд хэдэн туршилт хийж байна. 

-Хэрэглээнд нэвтрүүлсэн болов уу? 
-Системийг бүтээсэн гол зорилго нь до­тоо­дын хэрэгцээг бүрэн хангах буюу Газар хөд­­лөл судлалын салбарынхан ашиглах шүү дээ. Хэрэг­лээнд хэдийн нэвтрүүлсэн. Одоогоор 10 цэгт системээ суурилуулсан. Хөрөнгө оруу­лалтыг нь шийдчихвэл цаашид газар хөдлөлт бүртгэх 100 гаруй станцдаа байрлуулна. 

-Газар хөдлөлтийн станцуудын тоног төхөөрөмж нэлээд өндөр үнэтэй. Уг системийг Монгол орон дахь 100 гаруй станцдаа байрлуулахад хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай бол? 
-Газар хөдлөлтийн багажийг дотоодод үйлд­вэр­лэдэггүй. Тиймээс бүгдийг нь гадаадаас ху­дал­даж авах шаардлагатай болно. Жил ирэх тусам төгрөгийн ханш унаж байгаагаас бага­жийн үнэ өсөж буй. Газар хөдлөлтийн нэг станц барихад ойролцоогоор 100 гаруй сая төг­­рөг зарцуулдаг. Гэхдээ станцын хэвийн үйл ажил­лагааг хангахын тулд ашигладаг тоног тө­хөөрөмжүүдээс нарны дэлгэц, батарей хоёрыг л хүмүүс ахуйн хүрээнд хэрэглэх боломжтой. Бусад тоног төхөөрөмж хүмүүс аваад ашиглах гэхээр ямар ч хэрэггүй. Харин газар хөдлөлийн чичирхийллийг мэдрэхэд тэдгээрийн гүйцэтгэх үүрэг асар чухал. 100 гаруй сая төгрөгийн үнэ­тэй, тийм чухал төхөөрөмжийг хамгаалахын тулд бид үүнийг хийсэн. Газар хөдлөлт бүртгэх хээрийн станцын хяналтын системд ашиглах жижиг багажийг гадаадаас авч болно. Гэвч цогцоор нь авбал өндөр үнэтэй. Харин бид илүү хямд үнээр систем зохион бүтээсэн. Программ хангамж, дагалдах тоног төхөөрөмжүүд нийт есөн сая төгрөгийн өртөгтэй. 

-Уг шинэ систем үүргээ хангалттай гүй­цэт­гэж байгаа юу? 
-Үүнийг хэд хэдэн жишээгээр баталж болно л доо. Тухайлбал, байршлыг нь хэлээд яах вэ, газар хөдлөлт бүртгэх станцын нарны дэлгэц байнга хулгайд алдагдчихдаг нэг газар байлаа. Бид газар хөдлөлтийн станцаа суурилуулахдаа аль болох айл бараадуулж суурилуулдаг юм. Гэ­тэл станцын нарны дэлгэцийг тухайн айлын эз­гүйд, баяр наадмын өдрүүдэд гурван жил дараа­лан хулгайлсан тохиолдол бий. Бид цаг­даад хандсан ч хулгайлсан хүнийг нь олоо­гүй. Тиймээс бид тэнд хяналтын төхөөрөмж суу­рилуулсан юм. Тухайн үед уг төхөөрөмж хөг­жүүлэлтийн шатандаа л байв. Газар хөдлөлт бүрт­гэх хээрийн станцын хяналтын систем нь нийт 20 гаруй функцтэй. Үүний нэг нь хулгайд ал­даг­дахаас сэргийлэх юм. Тус байршилд шинэ систем суурилуулснаас хойш дахиж хулгайд өртөөгүй. 
Бас Улаанбаатар хотын ойролцоох станцыг шалгахад дотор нь 3-4 батарей байх ёстойгоос нэгийг үлдээгээд, бусдыг нь хулгайлсан то­хиол­дол гарсан. Ингэхдээ нэг батарейд тө­хөө­рөм­жүүдийг холбосон байгаа юм. Харин шинэ системээ тэнд байрлуулснаар станцыг хаалгыг онгойлгосон, хөдөлгөөн илэрсэн үед дохио өгч мэдэгдэн, үйл ажиллагааг нь хянах боломж бүрд­сэн. Мөн станц суурилуулсан нүхэн бай­ранд ус орсон тохиолдолд гадагшлуулах төдий­гүй бидэнд мэдэгдэх функцтэй. Зарим үед газар хөдлөлт бүртгэх станцын нүхэн байранд 2-3 тонн ус хуримтлагдах нь ч бий. Тэр их усыг бид заавал очоод  гараар гадагшлуулдаг байлаа. Ийм тохиолдол хэд хэдэн удаа давтагдсан. Ха­рин одоо бол бидний хийсэн төхөөрөмж усыг ту­хай бүрд нь шавхан гаргаж, станцыг эвдэж, гэм­тээлгүйгээр хамгаалах боломж бүрдсэн. Эд­гээрээс гадна техникийн асуудлууд гарч байсныг ч шинэ төхөөрөмжийн тусламжтайгаар шийд­вэрлэлээ. Мэдээлэл дамжуулалт тасарсан, эсэхийг ч эл систем хянаж чадна. Тасарсан то­хиол­дол хэвийн үйл ажиллагааг нь яаж хан­гахаа ч мэднэ. 

-20 гаруй функцтэй гэсэн шүү дээ. Эд­гээр нь ямар үүрэг, ач холбогдолтой бол? 
-20 гаруй функцээ үндсэн долоон хэсэгт ангилж байгаа. Эхнийх нь тоног төхөөрөмжийн м­э­дээл­лийг цуглуулах юм. Нарны дэлгэц бай­ран­даа байна уу, станцын чийгшил хэд байгааг, хүчдэл хэр ашигласныг, гадна, дотоод орчны температурын зөрүү зэрэг маш олон мэдээллийг уг систем цуглуулдаг. Дараа нь цуглуулсан мэ­дээллээ нэгтгэнэ. Мэдээллээ системд ямар түлхүүр үгээр хаана, яаж хадгалахыг ч за­ваар­чилсан. Мөн цуглуулсан мэдээллээ боловс­руу­лах чадвартай. Үүгээр нарны дэлгэц, бата­рейны хүчин чадлыг тодорхойлж чадна. Өөрөөр хэл­бэл, тоног төхөөрөмжийн үйл ажиллагааг хянаад түүндээ дүгнэлт хийж байна гэсэн үг. Дөрөвдүгээрт, газар хөдлөлтийн станцын байр­шил, ажиллагааны мэдээллийг ойлгоход хялбар байдлаар загварчилж харуулах хэсэг ч бий.
Түүнчлэн шуурхай арга хэмжээ авах хэсэг багтаж байна. Төхөөрөмжийг хулгайлах үед, хаалга онгойход, батарейны цэнэг уна­хад би­дэнд мэдээлнэ. Нэмэлтээр тухайн стан­цыг хя­на­даг инженерүүдийн гар утсанд үйл ажил­­ла­гаа­ны­хаа талаар мэдээлдэг. Шаард­ла­га­тай үед дууд­лага хийж, мэдэгддэг байхаар хөгжүүлж байна. Мөн мэдээллээ тоймлож, сар бүр цахим шуу­дангаар ирүүлдэг. Дараагийнх нь станцын тоног төхөөрөмжийг зайнаас удир­дах боломж бүр­­дүүлсэн функц юм. Тоног төхөө­рөмжийг унт­­­раах, асаах, дуут дохиог идэвх­жүүлэх, эсэ­хийг Улаанбаатар хотоос удирдах боломж­той гэсэн үг. Хамгийн сүүлийнх нь бие даан ажил­­лах хэсэг. Хулгай гарвал дохио өгөх, өө­рий­гөө бие даан удирдах зэрэг нь энэ хэсэгт баг­тана. 

-Оюуны өмчийн газарт та бүхэн хоёр бүтээлээ бүртгүүлжээ. Үүний нэг нь хянал­тын төхөөрөмжтэй, газар хөдлөлт бүртгэх нүүдлийн станц. Энэ нь хээрийн станцаас ямар ялгаатай вэ? 
-Монголд газар хөдлөлтийн 100 гаруй суурин станц бий. Үйл ажиллагаа нь хоорондоо харилцан адилгүй л дээ. Тэдгээрт зориулан “Газар хөд­лөлт бүртгэх хээрийн станцын хяналтын сис­тем” нэртэй шинэ бүтээлийн патент авсан. Харин “Хяналтын төхөөрөмжтэй газар хөдлөлт бүрт­гэх нүүдлийн станц” нэртэй ашигтай загварын патентыг  нүүдлийн зориулалттай багажуудад зориулан аваад байна. Газар хүчтэй хөдлөх үед болон уул уурхайн талбайн хэмжилт, гүний хагарлын судалгаа, өндөр барилгын талбайн газар хөдлөлийн аюулын үнэлгээ гэх мэт олон төрлийн судалгаа хийхдээ түр хугацаагаар суурилуулан ажиллуулдаг тоног төхөөрөмжүүд байдаг. Эдгээрийг ашиглахад суурин станцынх шиг гурван метр нүх ухаж байрлуулах шаард­лагагүй. Зарим тохиолдолд ил, эсвэл 50-100 см-ийн гүн нүх ухаад нүүдлийн станцыг түр суу­рилуулан ашиглаж болно. Өмнө нь ийм то­хиолдол гарч байсан юм. Нүүдлийн станц ашиглаж судалгаа хийхээр айл бараадуулаад, 50-100 см нүх ухаад байрлуулав. Ингэхдээ тэнд хоёр сар шахам байрлуулсан. Энэ хугацаанд ойрол­цоох айлаас станц аюулгүй байгаа, эсэхийг тодруулсан. Гэтэл багажаа авах гээд очиход дээгүүр нь үхэр мал яваад, шороонд булагд­чихсан байв. Харин одоо бол хяналтын тө­хөөрөмжтэй газар хөдлөлт бүртгэх станцтай болс­ноор эрсдэлээс урьдчилан сэргийлж байна. Энэ мэтээр системээ хөгжүүлж байгаа.

А.Тэмүүлэн