“Амьдралын төлөө аян”-үлгэрлэлийн том туршлага

“Амьдралын төлөө аян” Олон улсын Ротари клубүүдийн хамгийн шилдэг төслөөр шалгарч "Service Above Self" хэмээх дээд шагналыг нь хүртсэн

Аливаа хүмүүнлэг үйлсийн үр дүнг нийгмийн бүхий л давхарга хүртдэгээрээ онцлог. Нэгээхэн бүлэг, хэсэг хүнд чиглэсэн мэт боловч бодит байдалд тэр нь нийгмийн олон хэсэгт тодорхой хугацаанд шууд болон дам утгаар тусгалаа олдог учраас тэр. Тэгэхээр хүмүүнлэгийн үйлс санаачлан, хэрэгжүүлж, түүнд гар бие оролцож буй хүмүүсийг гэрэл түгээгчид хэмээн өргөмжилье. Тийнхүү гэрэлтдэг “түгээгч” нарын нэг хэсэг болсон Мон­голын ротаричуудын талаар энд өгүүлэх болно. Үргэлж манлайллын үлгэр дууриал болдог тэд сүүлийн 30 жилийн хугацаанд Олон улсын Ро­тари сан, адил зорилготой гадаадын клубүүд, дэм­жигч гишүүдтэйгээ хамтран эх орондоо 13 сая гаруй ам.долларын хөрөнгө оруу­лалт бүхий төсөл, хө­төл­бөрүүд хэрэгжүүлжээ. Цаа­шид ч үйл ажил­ла­гаа нь улам өргөжин, илүү өгөөжтэй байх нь дам­жиг­гүй. 
“Өөрөөсөө давж бусдад тусалъя”. Ийм нигүү­сэнгүй агуулга бүхий уриатай энэ байгуул­лагынхны нийгэмд оруулсан хувь нэмэр маш олон хүний амьд­­ралыг өөрчилсөн. Тийм жишээ, түүхүүдийг өгүү­лээд барахгүй. Монголчуудын хувьд онцгой чухал хөрөнгө оруулалт болсон “Эрүүл Монгол” төслийг л дурдахад ямархан цараатай, өгөөжтэйг нь мэдэх боломжтой. Өнөөдрийн байдлаар гэхэд “Чи өөртэйгөө тэмцэж буй баатар” зэрэг хавдартай хүүхдүүдэд чиглэсэн үйл ажиллагаанаас эхлээд улсын хэмжээнд олон салбарт ротаричуудын хэрэг­­жүүлж буй төслийн тоо хэдэн зуугаар хэм­­жиг­дэнэ. Монголын “Ротари клуб”-үүдийн хүмүүн­лэг үйлсийн үр дүнгийн тухай тайлагнах юм бол хэдэн арван боть болох буй за. Тиймээс эрүүл мэн­дийн салбарт урт хугацаанд тасралтгүй хэрэг­жүүл­сэн, өндөр үр дүнтэй “Амьдралын төлөө аян” буюу “Test for life” төслийг онцлохыг зо­рилоо.  Тасралтгүй 13 жил буюу 2005-2018 онд үргэлжил­сэн, эмэгтэйчүүдийн хавдрыг эрт ил­рүү­лэх зорил­готой энэхүү төслийн үр ши­мийг 21 айм­гийн 330 сумын 30 мянга гаруй эх, эмэг­тэй­чүүд, тэдний гэр бүл бодитоор хүртжээ. ДЭМБ-ын судалгаагаар эмэг­тэйчүүдийн хавдрын өвч­лө­лийн хоёрдугаарт умайн хүзүүний хорт хавдар ор­дог. 
Аливаа хавдар, тэр дундаа хорт хавдар бол сэтгэл, сэтгэцийн эрүүл мэнд, мөнгө, санхүү гэхч­лэн олон талаар туйлдуулдаг хөнөөлтэй өвчин бөгөөд зөвхөн өвчтөн, түүний гэр бүлийнхнийг “чир­дэггүй”, улсын эдийн засагт ч ноцтой чирэг­дэлтэй. Энэ утгаараа “Амьдралын төлөө аян” олон жилийн турш улсын төсөвт үнэтэй хувь нэмэр оруулсныг цохон тэмдэглэх ёстой. Уг төслийн талаар энд ийнхүү онцлон танилцуулж, алдаршуулж буйн нэг шалтгаан нь ч энэ юм. Нөгөөтээгүүр, энэ төрлийн, урт хугацаанд тасралтгүй хэрэгжүүлсэн анхны төсөл, хөтөлбөр бөгөөд араасаа олон сайхан ажил дагуулсан гэдгээрээ онцлог. 
Аливаа төсөл, хөтөлбөрийг урт хугацаанд тасралтгүй хэрэгжүүлэхэд асар их хөрөнгө мөнгө, хө­дөлмөр, чин сэтгэл зүтгэл, санаачилга, хамтын ажил­лагаа, эргэх холбоо, гадаад харил­цаа гэхчлэн олон талт хүчин зүйл нэн чухал. Энэ бүхнийг тө­лөв­­лөж, нүүдлийн эмнэлгээ өөрс­дөө “барьж”, то­хи­жуулах зэргээр тал тал тийш “сарвайсны” хү­чинд төслөө хөдөлгөж, тасралтгүй авч явсан нь “Амьд­ра­лын төлөө аян”-ыхны амжилтын үндэс гэж бод­дог. 
Мэдээж, манайх шиг “хөгжиж буй” гэх то­дотголтой ч “буурай” эдийн засаг, дэд бүтэцгүй өргөн уудам тал нутаг, тархан суурьшсан хүн амтай улсын хувьд орон даяар нүүдлийн клиникээр үйлчилж, үзлэг, оношилгоо хийх нь тунчиг ярвигтай, хүндрэлтэй ажил. Өндөр хөгжилтэй орныхны хувьд “Амьдралын төлөө аян” зарим талаараа үлгэр шиг дуулдаж ч мэдэх юм. Үнэхээр л нэрэндээ тохирсон гайхалтай төслийг ёстой л ид шид мэт хэрэгжүүлсэн байдаг. Манай эрүүл мэндийн салбарынхан, тэр дундаа хавдрын мэргэжилтнүүд “Энэ төслийн үр дүн, ач холбогдлыг том зураг, өргөн агуулгаар хойчийг тооцоолон давхар харах учиртай” гэж дүгнэсэн нь учиртай биз ээ.  
Энд нэг зүйлийг онцлон дурдах учиртай. Хэдийгээр төслийн хугацааг “2005-2018 он” гэж тодорхойлж байгаа боловч үнэндээ өнөөдөр ч үргэлжлүүлсээр буйг Л.Баярсайхан эмчийн ажлууд илтгэнэ. Тэрбээр “Амьдралын төлөө аян”-ыг са­наач­­лагч төдийгүй хэрэгжүүлэлтийг хариуцан ажил­ласан юм. Түүнчлэн төслийн хүрээнд хавдартайгаа мэдэж, өдгөө эдгэрсэн, илаарьшиж яваа хэдэн мян­ган даван туулагчийн амьдрал “Амьдралын төлөө аян” зогсоогүйг харуулж байна. Хавдар бол хагалгаа хийгээд л болчихдог, өргөс авахтай адил үзэж болохгүй ярвигтай өвчин. Тухайн өвчтөнд хагалгаа, хими, туяа гэхчлэн шат дараалсан, хавсарсан олон эмчилгээ, үйлчилгээг олон сар, жилээр хийж, дараа нь таваас доошгүй жил хяналтад хамруулах шаардлагатай байдаг. Энэ утгаараа  өдгөө ч, цаашид ч энэ төсөл үргэлжлэн ач буянаа өгсөөр байх бол­но. Төсөл хэрэгжүүлэх “төгсгөлийн” шатанд үзлэг, оно­шилгоо, эмчилгээ, үйлчилгээнд 30 мянга гаруй хүн хамрагдсан гэж байсан бол саяхны ста­тис­ти­каар энэ тоо 40 мянгыг давжээ. Төслийн хү­рээнд зөв­хөн үзлэг хийж, оношлоод орхиогүй, эм­­чилгээ, үйл­чилгээг цогцоор нь шийдсэн нь алс хяз­­гаар бү­сийн­хэн, орон нутгийнханд давхар дав­хар “олз” байлаа.  
Тухайн үед “Улаанбаатар централ ротари клуб”-ийн ерөнхийлөгч байсан, эмэгтэйчүүд, эх ба­­рихын их эмч Л.Баярсайханаас уг төслийн та­лаар тодрууллаа. Тэрбээр “Юуны өмнө төсөл хэ­рэг­­­жүүлж эхлэх тухайн үед манай улсад умайн хүзүүний хавдраас урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх ямар нэгэн тодорхой хөтөлбөр байгаагүй. Бид үндсэндээ анх удаа явуулын эмнэлгийн хэл­­бэ­рээр 10 гаруй жилийн хугацаанд хөдөө, алс­лагд­сан хязгаар нутагт тасралтгүйгээр тусламж, үйлчилгээ үзүүлж ирсэн байна. Ингэхдээ хөрөнгө мөнгөө босгох, багаа бүрдүүлэхээс эхлээд бүгдийг хамтад нь цогцоор хийхийг зорьсон. Энэ ажлын нэгээхэн үр дүн нь умайн хүзүүний хорт хавдрыг эрт үед илрүүлж чадвал эмчлэх боломжтойг харуулсан. Энэ бол чухал үзүүлэлт. Түүнчлэн төслийн үр дүнд энэ чиглэлийн болон эрүүл мэндийн салбарт олон төсөл, хөтөлбөрийг араасаа дагуулсан нь тун ач холбогдолтой. Тодруулбал, “Амьдралын төлөө аян”-ыг үлгэрлэх том туршлага болсон гэж дүгнэдэг. Бидний үзлэг, оношилгоонд хамрагдсанаар хавдраа эрт үед нь илрүүлэн, эмчлүүлж, илаарьшсан хүний тоо хэдэн мянгаар хэмжигдэнэ. Одоо ч хөдөө нут­гуу­даар явж байхад манай төсөлд хамрагдан, эмч­лүүлж эдгэрсэн хүмүүс эрүүл саруул угтаж, уул­захад сайхан байдаг. Энэ бол төслийн өгөөж гэж бодож баярладаг” хэмээн ярилаа.  
Л.Баярсайхан эмчийг өсгөсөн эмээ нь умайн хү­­зүүний хорт хавдраар бурхан болсон нь энэ өвч­нөөс урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх ажил са­наач­лахад хүргэсэн гэдэг. Тэрбээр “Бид багаа дан нарийн мэргэжлийн эмч, сувилагчаар бүрдүүлсэн. Өвчнийг илрүүлээд зогсохгүй эмчилгээ, үйлчилгээг мэр­гэжлийн эмнэлэгт хийлгэхээр өвчтөнөө ил­гээж, хяналтад оруулах зэргээр эргэх холбоотой ажил­­лаж ирсэн. Хэдийгээр ингэж орон нутагт нь хүрч илрүүлж, эмчилж байгаа ч эл өвчлөл, үүнээс үүдэл­тэй нас баралт буурахгүй байгаа нь ийм үйл ажиллагааг улам олшруулан, төрөлжүүлэн үргэлж­лүүлэх хэрэгтэйг, ингэхдээ орон нутагт нь суурин ажиллах нэгж, төвүүд байгуулж, үйлчилгээг сайжруулах шаардлагатайг харуулж байна. Төс­лийн хүрээнд энэ чиглэлээр тодорхой ажлууд эх­лүүлсэн нь эхнээсээ шийдэгдээд л явж байгаа” хэмээн ярилаа. “Амьдралын төлөө аян” төслийнхөн орон нутгаас гадна хотын алслагдсан дүүргүүдэд ч ажиллажээ. Сүүлийн үед эмэгтэйчүүдийн хорих ангид хүрч үйлчилж байгааг Л.Баярсайхан эмч тодотгов. Энэ мэтээр 2005 оноос улбаатай уг төс­лийн ажил янз бүрийн хэлбэрээр үргэлжилсээр. 
Монголд хэрэгжүүлсэн энэхүү төслийн ач хол­богд­лыг “Ротари интернэшнл”-ээс хэрэг­жүүл­сэн “PolioPlus” мега хөтөлбөртэй зүйрлэж бол­моор санагддаг, хамарсан цар хүрээг нь эс тооц­вол. Дэлхий даяар саа өвчнийг устгах зорил­гоор 1985 оноос “PolioPlus” хөтөлбөр боловс­руу­лан, хэ­рэг­­жүүлж эхэлсэн бөгөөд үүнд зөвхөн Билл ба Ме­линда Гейтсийн сан 200 гаруй сая ам.дол­лар хандивласан байдаг. Хөтөлбөрийн хүрээнд  122 орны гурван тэрбум гаруй хүүхдийг дарх­лаа­­­жуулахад хоёр тэрбум давсан ам.доллар зар­цуулж, тоо томшгүй олон сайн дурынхныг татан орол­цуулсан талаарх тайлан байна. Түүнч­лэн энэ нь дэлхийн хэмжээнд асар их ач холбог­дол­той мега ажил болсныг гэрчлэх бас нэгэн жишээ нь “Ковид-19” тахлыг хянахад “PolioPlus” хөтөлбөрийн аргачлалд тулгуурлажээ. 
Тэгвэл “Амьдралын төлөө аян”-ы хувьд 2005 онд Монголын “Ротари клуб”-үүд гадаадын тусламж дэмжлэггүйгээр 12 мянган ам.доллар цуглуулснаар анхны алхмаа хийсэн байдаг. Л.Баярсайхан эмчийн тодруулснаар,  анх хэрэгжүүлсэн нь “Хүрээ” ротари клуб бөгөөд (2005-2014), дараа нь “Улаанбаатар цент­рал” клуб үргэлжлүүлжээ. Эхний 10 жилд олон улсын зорилго нэгтнүүдтэйгээ хамтарч, сүү­лийн 10 жилд “Улаанбаатар централ” клуб дангаар санхүүжүүлж ирсэн үйл ажиллагаа юм. Тод­руул­бал, энэ бол Монгол, Хонконг, БНСУ, Тай­ванийн ротаричуудын хүч хөдөлмөрийн үр дүнд “амилсан” ажил бөгөөд зорьсон газартаа очиж, үзлэг оношил­гоо хийхэд зориулагдсан явуулын клиник буюу “явдаг” эмнэлгийнх нь түүх олон улсын “Ро­тари клуб”-үүдийн санаачилга, ман­лайл­лынх нь чан­сааг илэрхийлэх, хамтын хүч­ний тод жишээ. 

• Нийгмийн амьдралын чанарыг сайжруулах, дэлхий даяар энх тайван байдлыг бэхжүүлэхэд нөлөөлөх, төсөл, хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэх, үүний тулд мэргэжлийнхэн болон бизнесменүүдийг нэгтгэх зорилготой “Ротари интернэшнл” байгууллага 1905 онд Америкт анх клуб хэлбэрээр бий болжээ. 1912 он гэхэд Олон улсын ротари клубүүдийн холбоо болон тэлж, 1922 оноос “Ротари интернэшнл” хэмээн нэрлэгдсэн бөгөөд өнөөгийн байдлаар дэлхийн хэмжээнд 46 000 гаруй нэгжтэй, 1.4 сая гаруй гишүүнтэй. Ротари клубүүд үндэс угсаа, арьсны өнгө, шашин шүтлэг, улс төрийн үзэл бодлоос үл хамааран бүх улс оронд хүмүүнлэгийн болон буяны үйл ажиллагааг нээлттэй явуулдаг.
• 1968 онд “Ротари интернэшнл” өөрийн хөтөлбөрт суурилсан “Ротаракт клуб”-тэй болж ирээдүйн ротаричуудыг (18-30 нас) бэлтгэх болсон. Түүнчлэн 12-18 насныхан хамрагддаг “Интеракт клуб” гэж бий. 
• Ротаричууд энх тайвныг бэхжүүлэх, эх, үрсийн эрүүл мэндийг хамгаалах, өвчлөлийг бууруулах болон урьдчилан сэргийлэх, цэвэр усны хангамжийг сайжруулах, суурь боловсролыг дэмжих, бүс нутгийн эдийн засгийг хөгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах гэсэн үндсэн долоон чиглэлээр төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг.
• Монголчуудын хувьд 1995 онд тус байгууллагын гишүүн болж “Улаанбаатар ротари” клубийг үүсгэн байгуулсан бөгөөд өнөөгийн  байдлаар 23 “Ротари клуб”, 14 “Ротаракт клуб”, 20 гаруй “Интеракт клуб”-тэй, нийт 1600 гаруй гишүүн дэмжигчтэй болжээ. 

2022 онд ДЭМБ-аас умайн хүзүүний хавдрыг 2030 он гэхэд устгахыг Европын Холбооны улсууд болон гишүүн орнууддаа уриалсан. Үүний хүрээнд за­рим бүс нутагт халдварт бус эл өвчлөлийг 100 000-д дөрөв хүртэл тохиолдол болгон эрс бууруулах бо­ломжтойг сануулсан байдаг. Умайн хүзүүний хорт хавдрыг устгах зорилтыг тодорхойлох, стра­теги боловсруулахад Засгийн газар тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэх учиртайг ч ДЭМБ онцолжээ. Австрали улс энэ төрлийн хорт хавдрыг устгасан анхдагчдын нэг болохоор зорьж байна. Индонез 2023-2030 онд умайн хүзүүний хорт хавдрыг устгах үндэсний төлөв­лөгөөгөө бо­ловсруулснаа тунхаглачихлаа. Английн Үн­дэс­ний эрүүл мэндийн алба 2040 он гэхэд эл өвч­нийг устгахаа 2023 онд зарлав. Энэ мэтээр улс орны Засгийн газрууд хөдлөөд эхэлсэн. Монгол Улс ДЭМБ-ын уриалгад бас нэгдчихсэн. Харин хийсэн ажил хомс л сууна. Эл зорилтод хүрэхийн тулд “Амьдралын төлөө аян” шиг мега төсөл, хөтөлбөрүүдийг тасралтгүй хэрэгжүүлэх шаардлага өнөө үед тулгарч байна. Ямартай ч “Амьдралын төлөө аян” суурийг нь тавиад, жишиг тогтоолоо. “Амьдралын төлөө аян” Олон улсын Ротари клубүүдийн хамгийн шилдэг төслөөр шалгарч "Service Above Self" хэмээх дээд шагналыг нь хүртсэн билээ. Энэ төслийн үр дүнд иргэд өөрийн санаа­чилгаар эмнэлэгт хандаж, эрт илрүүлэгт хам­раг­дах нь олширсон талаарх судалгаа бий. Тодруулбал, улсын хэмжээнд умайн хүзүүний хорт хавдрын эрт илрүүлгийн үзлэгт хамрагдах нь 45 хувьтай байна. Үүнээс 75 гаруй хувь нь эрт үедээ оношлогдож, эм­чилгээ, тусламж, үйлчилгээ авчээ. Тиймээс эрт илрүүлэх нь маш чухал. Гэхдээ эрт ил­рүүлэх, эрүүл, эсэхээ мэдэхээр заавал явуулын эм­нэлэг хү­лээх биш, оршин суугаа орон нутагтаа тусламж, үйлчилгээ авдаг болгохын чух­лыг Л.Баярсайхан эмч дээр дурдсан. Энэ асуу­дал төр засгийнханд нэн хамаатайг ташрамд дуул­гахад илүү­дэхгүй буй за.