Тойруулах аргагүй эрсдэл, төөрүүлэх боломжгүй аюул чинь төсвийн хүндрэл болчихлоо

-Алдаатайгаа нүүр тулж, яаралтай арга хэмжээ авахыг төсөвт учирсан эрсдэлүүд харуулж байна-

Засгийн газар нь дотоодын нэг ком­пани­тайгаа, нэгэн ордын талаар зөрчилдөж, пиар хийж маргасаар нүүрсний үнийн унал­тын мөчлөгтэй нүүр туллаа. Гэтэл ЗГХЭГ-ын дарга Н.Учрал энэ сарын 17-ны өдөр, чуулганы нэгдсэн хуралдааны нээлтийн дараа мэдээлэл хийхдээ “Биднээс хамаарахгүйгээр, олон улсын нөхцөл байдлаас үүдэлтэй асуудал үүсэж, нүүрсний үнэ уналаа. Гэхдээ төсвийн тодотгол хийх нөхцөл байдал үүсээгүй” гэсэн хариулт өгч байна. Улс төрийн нөхцөл байдал, олон улсын харилцааны чиглэлээр байнга судалгаа хийдэг бүтэц, институц хангалттай ажиллаж байна. Тэд эрсдэлийг урьдчилан харж, төрийн шийдвэр гаргаж буй байгууллагуудыг мэдээллээр хангаж байдаг. 
Засгийн газар үүнд үндэслэн эрсдэлээс сэргийлэх бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх байтал байгалийн гэнэтийн аюул тохиосон мэт, ханшийн тогтворгүй байдал руу алдаагаа чихэх ёсгүй. “Анх удаа алдагдалгүй төсөв баталлаа” гэх алга ташилтын гор одоо л гарч мэдэх нь. Алга ташуулах бус, эрсдэлээ бодитойгоор харж, тооцоолсон байх ёстой атал цаг нь тулчхаад байхад ийнхүү мэдэн будилах нь хортой юм. 
Хошигнож хэлбэл, АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трампын шийдвэрлэсэн тарифын нэмэгдлээс болоод Хятадад гангийн хэрэгцээ буураад, нүүрс авахаа хязгаарлахад л Монголын нүүрсний үнэ унаж, төсвийн орлогод нь аюул учирчхаж бай­на. Ийм эмзэг төсөвтэй, эрсдэлээс сэр­гий­лэх менежмент муутай байгаа юм. Эдийн зас­гийн аюулгүй байдлын талаар ярих ч хэрэг алга. Гэ­тэл манайх анх удаа төсвийн орлогоо нүүрс­ний экс­пор­тоос бүрдүүлж байгаа улс биш шүү дээ.

Төсвийн орлогоо алдахад үрэлгэн зардал нөлөөлдөг 

Өнөөдөр тулгараад буй асуудал нь төсвийн хүндрэл үү, эсвэл цаашид нүүрсний зах зээлд гол тоглогч байж чадах, эсэх асуудал уу гэдгээ зөв олж харах шаардлагатай. Статистикийн дүн мэдээнээс харахад төсвийн тэнцэл энэ оны эхний хоёр сарын байдлаар 565.8 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарлаа. Гэтэл УИХ-ын дарга хаврын чуулганыг нээж үг хэлэхдээ “Төсвийн тэнцэл 493 тэрбум төгрөгийн алдаг­далтай гарсан” хэмээлээ. Яагаад ийм зөрүүтэй мэдээлэл өгөв. 
Хэдийгээр Сангийн сайд үүнийг “Жи­лийн төлөвлөгөөнийхөө 11 хувийг бүрдүүл­сэн, төсвийн алдагдал дотоодын нийт бүтээг­дэ­­­хүүний гурван хувиас давсан үед төсвийн тодот­гол хийнэ” хэмээн тайлбарлаж буй ч бодит байдалд эдүгээ хагас их наяд давсан алдаг­далтай болчхоод байна. Гурван их наяд төгрөгийн алдагдалд хүрэхэд ойрхон биш гэж үү. Энэ бол тайвширч болохгүй эрсдэл. Яагаад гэвэл төсвийг хэмнэх, орлогыг нэмэгдүүлэх талаар ямар нэгэн дорвитой алхам хийнэ гэж ярьсан болохоос биш, хийгээгүй байгааг олон нийт харж буй. 
Нөгөөтээгүүр, татварын орлого өмнөх оныхоос бүхэл бүтэн нэг их наяд гаруйгаар буурчхаад байна. Үүнд ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр хамгийн ихээр буюу 65.5 хувиар уруудсан нь онцгой нөлөөлжээ. Энэ чиглэлээр ямар арга хэмжээ авах нь тодор­хойгүй. Мөн орлогын албан татвар 30, НӨАТ 13.9 хувиар буурсан. Төрөөс олгодог халам­жууд, шинээр бий болгосон төсөл хөтөлбөрүүдээр дамжуулан үзүүлсэн хөнгөлөл­түүдийн хүүгийн зардал, татаасууд нь төс­вийн нийт зардлын 10 гаруй хувийг эзэлж байна. Товч­хондоо, орлогод санаа зовж буй хэрнээ зар­лага гаргахдаа хям­гадахгүй байгаа нь харам­салтай. 
Энэ хүндрэлээс гарах арга зам нь мэдээж төсвийн тодотгол биш байх нь. Тэгэхээр экс­портын орлогоо нэмэгдүүлэхээс өөр гарц алга. Үүний тулд төсвийн орлогын гол бүрдүүлэгч болсон нүүрсний экспортдоо маневр хийх шаардлага гарч байна. Таамаглаж байсанчлан “биржийн үнэ”-ээс татгалзах арга, гарц хайж байгаа нь УИХ-ын чуулганы эхний өдрөөс то­дорхой боллоо. Тухайлбал, гадаад нөхцөл байдлаас шалтгаалан нүүрсний үнэ унаад байгаа учраас биржийн бус, амны үнээр нүүр­сээ худалдах чиглэл рүү явах бололтой. Хэ­дий­гээр хоёрхон улс хоорондоо нүүрсний худал­даа хийхдээ биржээр дамжуулах нь алдаатай бодлого гэсэн шүүмж байдаг ч Баяннуурын нүүрсний компаниудын эрх аш­гийн өмнө Мон­голын төр хуулиасаа ухарч, сөхрөх ёсгүй гэдэг нь маргаангүй зөв. Гэтэл нүүрсний экс­портын хэмжээ багасахтай зэрэгцэн “бойкот” үргэлжлэх магадлалтай байна. “Биржийн үнэ”-ээр нүүрс худалдах, дуудлага худалдаагаар зарах нь нүүрсний худалдаан дахь авлигын гэмт хэргийг эрс бууруулсан, худалдан авагч хэдхэн хятад компанийн тулгасан үнээр бус, зах зээлийн бодит ханшаар нүүрсээ худалдаж чадсан зэрэг маш сайн үр дүн авчирсан нь туйлын үнэн. Гэвч нөхцөл байдалд зохицож, хурдтай, оновчтой шийдвэр гаргах нь УИХ-ын үүрэг. Тиймээс Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуульд тодорхой “хөдөлгөөн” хийснээр экспортын орлогыг аварч болох юм. 
Нөгөөтээгүүр, Гашуунсухайт-Ганцмодны боомтын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх Монгол, БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэл­цээ­рийг хаврын чуулганы нээлтийн өдөр буюу энэ сарын 17-нд УИХ-ын даргад өргөн мэдүүл­лээ. Уг хэлэлцээрийг УИХ соёрхон баталснаар өмнө нь борлуулж байсан нүүрсний хэмжээг таван сая тонноор нэмэх бөгөөд төсөвт төвлөрүүлэх орлогыг 400 орчим сая ам.доллароор өсгөх бо­ломжтой гэж ажлын хэс­гийн дарга, Аж үйлд­вэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан мэдэгдэв. 

Хэлэлцээрийг соёрхсоноор ямар үр дүн авчрах вэ

Нүүрсний худалдааны хувьд эхний гурван жил буюу 2025-2027 онд өөрсдөө олборлоод та­ван сая тонн нүүрс худалдана. 2028-2029 онд “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК тус бүр зургаан сая тонныг төмөр зам ашиглалтад оруулахаас өмнө “Чайна энержи” компанитай худалдан бор­луулах гэрээ байгуулна. Түүнээс цааших хуга­цаанд 20 сая тонн нүүрс худалдана. “Чайна энер­жи” гэдэг эрчим хүчний том корпорацтай их хэмжээний нүүрс худалдах борлуулалтын гэрээ хийчихлээ. Ингээд их хэмжээний нүүрс худалдах гэхээр манай уурхайн хүчин чадал хүрэлцэхгүй. Тиймээс уурхайнхаа хүчин чадлыг сайжруулах, нүүрсний гарцаа нэмэгдүүлэн олборлож зарахын тулд бас хамтарч ажиллах болж байна. Гэхдээ Монгол Улсын хуулийн дагуу тендерийн хүрээнд шүү. Үүнд мөн “Чайна энержи” компани оролцон, их хэмжээгээр нүүр­сийг чинь олборлоод авъя гэсэн санал тавьсан. Аш­гийн хувьд бид уурхайнхаа хүчин чадлаа нэмэг­дүүлнэ, нүүрсээ ханш болон эрэлтэд санаа зовохооргүй тогтвортой худалдчихна, төмөр замтай болно. Үүндээ дөрөөлөөд бусад боом­тын төмөр замуудаа холбоно. Нүүрсний худалдан авалтын дараа ч тэрхүү төмөр зам нь ач холбогдолтой юм.

Нүүрсээ худалдах үнэд ямар өөрчлөлт орох бол 

Хоёр талын тохирсон үнийн интервал нь Тавантолгойн ордын дахиад хоёр дахь тэрбум тонн нүүрсний экспортын асуудал юм. Үүнийг хэт хатуу, өндрөөр тогтоочихвол чанарын хувьд сайныг нь сорчилж ашиглаад, мууг нь голж үлдээх эрс­дэлтэй байдаг учраас тэр боломжийг хаах шийдлийг манай тал тулгасан нь энэ. Нөгөөтээгүүр, Хятадын тал хоёр улс хоорондоо нүүрс зарахад бирж байгаа нь утгагүй, амны үнээр зараач гэсэн анхны хүсэлтээсээ ухарч интервалыг хү­лээн зөвшөөрсөн. Үүгээ­рээ Мон­голын тал уг хэлэлцээрээр УИХ-ын өг­сөн чиглэл, зөвшөөрлөөс огт гажихгүй, хүрээ хязгаарт нь яв цав нийцсэн гэрээ, хэлэлцээр хийсэн гэж үзэж байгаа юм билээ. Тиймээс УИХ-ын хаврын чуулганы нээлттэй зэрэгцэн ҮАБЗ хаалттай хуралдахдаа энэ сэдвийг хөндөж, дээрх гэрээ, хэлэлцээртэй холбогдуулан үндэсний язгуур эрх ашиг, улс орны эдийн засгийн аюулгүй байдалд нийцсэн хуулийн өөрчлөлт оруулах талаар хэлэлцсэн байх гэж таамаглаж буй юм. Гэхдээ энэ нь урьдчилан тооцоолоогүй нүүрсний экспортын орлогоо алдсан хохирлыг бүрэн дүүрэн нөхөж чадах, эсэх нь эргэлзээтэй хэвээр байна.

У.Оргилмаа