Шинжлэх ухаанаас зөрүүдлэхээ больё

Эртний хүмүүс байгалийн хатуу ширүүн нөх­цөл, элдэв бэрхшээлийг давж чадалгүй мөхөх үе хэдэнтээ тохиосон талаар судлаачид өгүүлсэн бай­даг. Харин хөгжил, хувьслынхаа явцад хоо­рон­доо уулгалан дайралцах, идэш хоолноосоо хордох, элдэв өвчин тахалд нэрвэгдэх, халдварлах зэргээр бөө­нөөр үрэгдэх тохиолдол хэчнээн байсныг тааш­гүй. Шинжлэх ухаан хөгжсөний ачаар энэ мэт цаг бус үхлийн шалтгаануудыг тодорхой хэмжээнд хазаар­лах боломж бүрджээ. Вакцин, антибиотик, эм, бэлдмэл гэхчлэн нээлтүүд хүн төрөлхтнийг өвчин, тахал, халдвараас аврах гол зэвсэг болсныг түүх өгүүлдэг. 
1928 онд Британийн эрдэмтэн А.Флеминг анх антибиотик бүтээсэн нь шинжлэх ухааны хувьсгал болж, хүн төрөлхтний амьдралыг пенициллинээс өмнөх ба дараах гэж хуваан судлахад хүргэсэн. Эл нээлтийн  ачаар дундаж наслалт хоёр дахин нэмэгд­сэн гэж үздэг. 1796 онд  Английн эмч Эд­вард Женнер салхин цэцэг өвчний эсрэг анхны вак­цин бүтээснээр хэдэн зуун дамжин олон сая хүний амийг авч одсон аюулт өвчнийг цурамлах их түүх эхэлсэн. Зөвхөн ХХ зуунд гэхэд вирусний гаралтай гоц халдварт эл өвчнөөр 300 сая гаруй хүн хорвоогоос явжээ. ДЭМБ 1967 онд салхин цэцэг өвчний эсрэг дархлаажуулах хөтөлбөр эхлүүлсэн бөгөөд эл тарилгыг бүтээснээс 180 гаруй жилийн дараа буюу 1979 онд зорилгодоо хүрчээ. Энэ тухай 1980 онд тус байгууллагын 33 дугаар чуулганаар “Хүн төрөлхтөн салхин цэцэг өвчний эсрэг ялалт бай­гууллаа” гэж албан ёсоор тунхаглав. Анхны вак­­цинаас хойш галзуу өвчин, татран, холер, хи­жиг, тарваган тахлын эсрэг зэргээр тарилгууд шил да­ран “мэндэлж” сая сая хүнийг аварсан. 
Энэ бүхнийг нуршсан шалтгаан нь аливаа вак­­­цин бол олон жилийн явцад баталгаажсан эм­­­чилгээ, урьдчилан сэргийлэх арга гэдгийг са­нуулах зорилготой. Гэтэл 2024 оны арван­нэг­дү­гээр сараас улсын хэмжээнд эхлүүлсэн, хүний хө­­­хөн­цөр буюу папиллома вирус (ХХВ)-ний эсрэг дарх­­лаа­жуулалтад монголчууд үл итгэж, тун хойр­го хандаж байна. Энэ сарын эхний байд­лаар буюу өнгөрсөн дөр­вөн сарын хугацаанд хам­рагдалт 33 хувиас хэт­рээгүй байгааг албаныхан мэдээлжээ. Энэ нь “Вак­цин хорт хавдрын суурь болдог, үргүйдэлд хүр­гэдэг” зэрэг элдэв ташаа мэдээлэлд автаж буйтай хол­боотойгоос гадна “Бусдын жишгийг дагана, тү­рүүлж хөдөлж хүүхдээ туршилтын туулай бол­гох­гүй” гэсэн хандлагатай эцэг, эх олон байгаа нь  ир­гэдийн эрүүл мэндийн боловсрол тааруугийнх гэхэд хилсдэхгүй. Сэрэмж илүүдэхгүй. Гэхдээ эр­дэм­тэн мэргэдийн нөр хөдөлмөрөөр, олон жил тур­шиг­дан бүтээгдэж, дэлхий дахинд баталгаажсан бү­тээг­дэхүүн гэж бий. 
Умайн хүзүүний хорт хавдар үүсгэгч гол хүчин зүйл болох хүний хөхөнцөр вирусний эсрэг вакцин бүтээх судалгааг Австрали, Америкийн эрдэмтэд 1980-аад оноос эхэлж, 26 жилийн дараа буюу 2006 онд “Гардасил” нэрээр албан ёсоор батлан, үйлдвэрлэж эхэлсэн. Үүнээс нэг жилийн дараа гэхэд дэлхийн 80 орон иргэдээ “Гардасил”-аар дархлаажуулахаар хүлээн зөвшөөрчээ. 2007 онд үүнтэй ижил үйлчилгээ бүхий “Церварикс” вакциныг АНУ-д “бойжуулсныг”  Австрали болон Европын Холбооны улсуудад баталгаажуулсан байдаг. Өдгөө 150 гаруй улс ХХВ-ний эсрэг дархлаажуулалтдаа эдгээр вакциныг нэвтрүүлээд байна. Германы эмч, вирус судлаач эрдэмтэн Харальд цур Хаусен ХХВ нь умайн хүзүүний хорт хавдар үүсгэдгийг 1970-аад оноос судалж, баталсны зэрэгцээ эл вирусний онцгой аюултай буюу хорт хавдар үүсгэгч төрлийг тогтоожээ. Эл төрлийн хавдартай эмэгтэйчүүд байнга ХХВ-ээр халдварлаж байгааг тэрбээр илрүүлсэн (тухайн үед олон эмч, мэргэжилтэн умайн хүзүүний хорт хавдар нь энгийн херпес вирусээс үүдэлтэй гэдэгт санал нэгдэж байв). Энэхүү нээлтэд 2008 онд Нобелийн шагнал хүртээжээ. Вакцин бүтээх ажил түүний судалгаануудад тулгуурласан аж. Харальд Хаусений онцлон тэмдэглэснээр умайн хүзүүний хорт хавдрын 99 хүртэлх хувь нь ХХВ-ний халд­вараас улбаатай буюу ийм вирусээр халд­варласан эсүүд тодорхой хугацааны дараа гарцаагүй хорт хавдар үүсгэдэг.
Өнөөгийн байдлаар олон улсын эрдэмтэд ХХВ-ний 200 гаруй хэв шинж буюу төрлийг судалж, тогтоогоод буй. Үүнээс 19 төрөл нь умайн хүзүү болон хоолой, шулуун гэдэсний зэрэг хорт хавдар үүсгэх өндөр эрсдэлтэй. Дээр дурдсан вакцинуудын үр дүнд умайн хүзүүний хорт хавдрын 70 орчим хувийг үүсгэдэг ХХВ-ний 16 ба 18 гэсэн хоёр төрлөөс хамгаалдаг нь олон жилийн туршилт, судалгаагаар батлагджээ. Түүнчлэн умайн хүзүүний хавдрын нийт тохиолдлын 60 хувийг 16 хэв шинж нь дангаараа эзэлдгийн зэрэгцээ хоолойн хорт хавдар үүсгэдгийг ч эрдэмтэд нотолсон. 
Ер нь аливаа вакцинд үл итгэх үзэл бодолдоо, эсвэл хувийн эрх ашгийн тодорхой нэг зорилгодоо тулгуурлан элдэв худал мэдээлэл цацаж нийгмийг талцуулдаг хийрхэл өнөөдөр манай нийгэмд үзэгдэл болсныг энэ удаагийн дархлаажуулах аяны явц харуулж байх шиг. Ташрамд дурдахад, “Ковид”-ын үед аргагүй эрхэд албадлагаар вакцин хийлгэсэн. Сайн дураар хийлгэх сонголт байсан бол татгалзах байсан” гэхчлэн өдгөө харамсах хүн цөөнгүй. “Ковид-19”-ийн дэгдэлтээс хойш хэдэн жилийн дараа өөрт нь илэрсэн өвчин, эмгэгийг хүртэл тэр үеийн вакцинтай холбож буруутгах хүмүүс ч байна. Энгийн иргэд төдийгүй зарим эмч, эмнэлгийн байгууллагынхан ингэж тайлбарлаж, ухуулж байгаа нь харамсалтай. Тухайн үед вакциныг “түргэвчилсэн” аргаар гарган авсан нь үнэн боловч хэрэв тарилгагүй байсан бол дэлхийн хэмжээнд, тэр дундаа Монгол шиг хүн ам цөөнтэй улсад ямархан гамшиг болох байсныг төсөөлөхөд л аймаар. Гэтэл вакциныг “хардах” хандлага өнөөдөр ч ХХВ-ний эсрэг дархлаажуулалтаар хүчтэй илэрч байна. Манай улс 2012 онд 12-15 насны охидыг орон даяар анх дархлаажуулахаар товлосон ч ажил урагшлаагүй нь мөн л энэ удаагийнх шиг та­шуурч, шуугиан дэгдээснээр олон нийтийг самуу­руулсантай холбоотой. Үүний үр дагаварт умайн хүзүүний хорт хавдрын тохиолдол өсөж, нас баралт нэмэгджээ. Уг нь эл өвчнөөс вакцинаар бү­рэн сэр­гийлэх боломжтой. 
Дэлхийн хэмжээнд эмэгтэйчүүдийн хорт хавдрын шалтгаант нас баралтын тавд умайн хү­зүүнийх багтаж буй бол манай ул­сад хоёр­дугаарт бичигдэж байгааг ДЭМБ-ын мэдээл­лээс харж болно. Жил бүр дэлхийн хэм­жээнд умайн хүзүүний хорт хавдрын тохиолдол барагцаагаар 470 000 бүртгэгдэж, 230 000 гаруй нь нас бардаг гэсэн таагүй үзүүлэлт байна. Нийт нас баралтын 80 орчим хувь нь буурай хөгжилтэй буюу дархлаажуулалтад хамрагдаагүй орнуудад тохиолддог аж. Тэгвэл 2024 оны сүүлийн хагас жилийн статистикаас харвал Монголд умайн хүзүүний хорт хавдрын 4720 гаруй тохиолдол бүртгэгдэж, нас баралт 160 байжээ. Жил бүр барагцаагаар 400 га­руй шинэ тохиолдол илрүүлж байгаа нь манай хүн амын дунд эзлэх эмэгтэйчүүдийн тоо­той харьцуулахад гамшгийн хэм­жээнд хүрс­нийг илтгэнэ. Тодруулбал, энэ төр­лийн өвчлөл дэлхийд 100 000 тутамд дунджаар 14 тохиолдол бол манайхны хувьд 20 давжээ. Үүний хэрээр нас баралт өндөр гэсэн үг. Эл үзүү­лэл­тээрээ бид тивдээ “тэргүүлэгч” дөрвөн улсын нэг болсон. ДЭМБ-ын судалгаагаар Монгол Улс умайн хүзүүний хорт хавдрын нас баралтаар дэл­хийд хоёрдугаарт эрэмбэлэгдэж байна. Эдгээр тоо баримт Монгол Улсад ХХВ-ний эсрэг дарх­лаа­жуулалт нэн шаардлагатайг илтгэнэ. 
Олон улсын эмч, судлаачдын тайлбарласнаар ХХВ нь бэлгийн замаар дамждаг  хамгийн түгээмэл халдвар. Энэ нь эмэгтэйчүүдэд умайн хүзүүний, эсрэг хүйсийнхэнд шулуун гэдэс, бэлэг эрхтэн, ам залгиурын хавдар үүсгэдэг. Түүнчлэн бэлгийн үү, ургацаг үүсгэдэг бөгөөд төрөх замаар нярайд залгиураар халдварлах аюултай. Ийм шалтгаанаар залгиурын хавдартай болсон нярайд хэд хэдэн удаа хагалгаа хийсэн то­хиолдол бүртгэгджээ. Тэгвэл ХХВ-ний эсрэг вак­цинжуулалтыг өргөн хүрээнд хийх нь хорт хавд­рын эрсдэлийг бууруулах цор ганц бо­ломж юм. Өндөр хөгжилтэй орнуудын хувьд охид, эмэг­тэйчүүдээ умайн хүзүүний хорт хавд­­раас урьд­чилан сэргийлэхийн тулд эрүүл мэн­дийн хөтөл­бө­­рийнхөө дагуу дархлаажуулалтад хам­руулдаг бол Африк тивийн буурай хөгжилтэй зарим улсад вак­­цинд хамрагдах боломж хомс талаар ДЭМБ-ын тай­ланд дурджээ. Гэтэл бид улсаас үнэ төлбөргүй хийх вакцинд үр хүүхдээ хамруулахаас цааргалах нь тоогүй.  
2012 онд эхлүүлсэн ч хангалттай гүйцэт­гэлд хүрэлгүй зогссон, ХХВ-ний эсрэг вакцин­жуу­лалтын анхны хөтөлбөрт нийслэлийн Баянгол, Ба­гануур дүүрэг, Сэлэнгэ, Өмнөговь аймгийн дунд сургуулийн 12-15 насны 10 мянга орчим охиныг хамруулсан бөгөөд өнөөдөр ид нөхөн үр­жихүйн насандаа яваа тэдний дунд үр дүнгийн гурван том судалгаа хийж, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн сэтгүүлүүдэд хэвлүүлсэн талаар доктор Б.Цэцэгсайхан хэд хэдэн ярилцлагадаа дурджээ. “Хавдрын үндэсний зөвлөл” төрийн бус байгууллагаас гадаадын эрдэмтэдтэй хамт­ран хийсэн эл судалгааны талаар тэрбээр “2012 онд “Гардасил” вакцин хийлгэсэн охидоос 1900-г нь тав, 11 жилийн дараа судалгаанд хамруулахад ХХВ-ээс 90 хувь хамгаалагдсан нь, мөн жирэмслэлтэд ямар нэгэн нөлөө үзүүлээгүй нь батлагдсан. Таван жилийн дараа гэхэд вакцин хийлгээгүй 10 охин тутмын нэгт хавдар үүсэх өндөр эрсдэлт ХХВ-ний 16 хэв шинж илэрсэн бол дархлаажуулалтад хамрагдсан хүүхдүүдэд ийм эрсдэл 10 дахин бага байсан. 11 жилийн дараа буюу 2024 оны судалгааны үр дүнгээс харахад вакцинжуулалтад орсон эмэг­тэйчүүдэд хавдрын шинж тэмдэг илрээгүй. Харин вакцин хийлгээгүй найман эмэгтэй тутмын нэгт ХХВ-ний халдварын шинж илэрсэн. Манай улсад нэвтрүүлсэн умайн хүзүүний хавдраас сэргийлэх вакцины үр дүн бусад орныхтой адил өндөр үр дүнтэй гэдгийг нотолсноороо эл судалгаа ач холбогдолтой” гэж тодотгожээ. Хамарсан хүрээ бага ч гэлээ тухайн үеийн дархлаажуулалтын үр дүн ийм байна. Үүнээс харахад ХХВ-ний эсрэг тарилгыг товлолт хугацаанд нь хийлгэвэл алсдаа нийгмийн эрүүл мэндэд өндөр ач холбогдолтой нь илт. Иймийн учир умайн хүзүүний хорт хав­дар үүсгэгчийн эсрэг дархлаажуулалтад охид, хөв­гүү­дээ хамруулахыг мэргэжилтнүүд зөвлөж “мөргөх” шахам болж буй. 
Монгол орон даяар өнгөрсөн онд эхлүүлсэн “хоёр” дахь удаагийн дархлаажуулалтад 11-14 нас­ны 78 000 хүүхдийг хамруулахаар төлөвлөжээ. Дэл­­хийн жишгээр бол 9-15 насныхныг зо­рилтот бү­лэг болгон дархлаажуулалтад хам­руул­даг байна. Ма­найд нэвтрүүлж буй вакцины хувьд АНУ-ын “Мерк шарп” үйлдвэрийн, ХХВ-ний зургаа, 11, 16, 18 буюу хорт хавдар үүсгэдэг аюултай төрлийн халд­вараас сэргийлэх “Гардасил” бөгөөд нэг хүн/тун­гаар савлагджээ. Өмнөх туршлагаас харахад ви­рус­ний халдвараас нэг хүн/тун нь ч хамгаалах бүрэн боломжтой гэдгийг Монголд болон олон улсад баталсан байна. Өнгөрсөн оны сүүлийн сарын байдлаар дархлаажуулалтад 17 500 гаруй хүүхэд хамрагдсаны 60 хувь нь нийслэл, 40 хувь нь орон нутгийнх гэдгийг ЭМЯ-наас мэдээлсэн. Тэгвэл энэ сарын 15-ны байдлаар вакцин хийлгэсэн хүүхэд 22 000 хүрээгүй буюу дорвитой өсөөгүй нь хамрагдалт хангалтгүйг илтгэнэ. Гэхдээ саарын хажуугаар сайн мэдээ ч байна. Сүүлийн үед зарим аймгийнхан энэ ажилд идэвхийлж байгаа сурагтай. Тухайлбал, Архангай аймгийн сум, өрхийн эмнэлэг, эрүүл мэндийн байгууллагуудын дунд товлолт дарх­лаажуулалтыг эрчимжүүлэх аян өрнүүлсний үр дүнд ХХВ-ний эсрэг вакцинжуулалтад 98 хувь хам­­рагдсан нь улсын хэмжээнд тэргүүлэх үзүүлэлт болжээ.  
2023 онд дархлаажуулалтын үндэсний тов­лолыг шинэчлэн баталж, ХХВ-ний эсрэг вак­циныг заавал хийлгэх ёстойг “тунхагласан”. Өөрөөр хэлбэл, вакцинд хамрагдах нь иргэний үүргээ биелүүлж, хуулиа дээдэлж буй хэрэг гэдгийг эцэг, эх, асран хамгаалагчид ойлгож, ухамсарлаасай. Товлолын дагуу ирэх тав­дугаар сард охид, хөвгүүдийг вакцинд хам­руулах аян орон даяар дахин эхлэхийг са­нуулъя. 
2020 онд ДЭМБ умайн хүзүүний хорт хавдрыг нийгмийн эрүүл мэндийн тулгамдсан асуудал хэмээж эл өвчлөлийг устгах дэлхийн стратегийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Үүний хүрээнд 2030 он гэхэд 90/70/90 гэсэн үзүүлэлтэд хүрэх зорилт тавьжээ. Тодруулбал, ХХВ-ний эсрэг вакцинжуулалтын хам­рах хүрээг 90, скрининг буюу эрт илрүүлгийг 70, умайн хүзүүний эмгэгтэй эмэгтэйчүүдийг шаард­лагатай эмчилгээ, тусламж үйлчилгээнд 90 хүртэл хувь хамруулах төлөвлөгөө юм. Эл зорилтыг хэрэг­жүүлснээр 2030 он гэхэд умайн хүзүүний хорт хавд­рыг эрс бууруулах, устгах боломжтой. Цааш­лаад энэ төрлийн хорт хавдраас шалтгаалсан нас ба­ралтыг 2050 он гэхэд таван сая тохиолдлоор буу­руулна гэ­сэн судалгааг ДЭМБ-аас гаргажээ. 
Австрали улс 1991 оноос вакцинжуулалтын үндэс­ний хөтөлбөрөө эхэлж, 2016 он гэхэд 15 настай охидын 79, хөвгүүдийн 73 хувийг вакцинд хам­руулсны үр дүнд 18-24 насны эмэгтэйчүүдийн дунд ХХВ-ний тархалт 1.1 хувь болгож буурсан сайн туршлага байна. Өдгөө тус улс энэ төрлийн хорт хавдрыг устгасан анхдагч болохоор зорьж буй. Монгол Улс ДЭМБ-ын уриалгад нэгдсэн бө­гөөд 2030 он гэхэд умайн хүзүүний хорт хавд­рын өвчлөлийг бууруулж, дөрвөн хувьд хүр­гэх зорилттой. Гэвч дархлаажуулалтаа эрчим­жүүлж, төлөв­лөснөө хэрэгжүүлэхгүй бол ам­лал­таасаа хоё­рон­тоо ухарсан “хар жагсаалт”-д би­чиг­дэх ни­гууртай.  
ХХВ-ээс болгоомжилж, аливаа эрсдэл гарахаас айх нь зөвхөн монголчуудын асуудал биш аж. Олон оронд ХХВ-ний эсрэг вакцинжуулалтын үеэр “авир­тай” хүмүүс элдэв асуултаар тандалт су­дал­гааны бай­гууллагын мэргэжилтнүүдийг дардаг талаар интер­нэт мэдээллүүдээс харж болно. Тэгэхээр энэ чиг­лэлийн ташаа ойлголтын та­лаарх асуултуудыг багц­лан ДЭМБ болон мэр­гэ­жилт­нүүдийн зөвлөгөөг таш­рамд товчхон хүргэе. 

• ХХВ-ний халдварын оргил үе нь 16-25 насны хооронд тохиолддог бол үүнээс 5-10 жилийн дараа хорт хавдар үүсдэгийг ДЭМБ-ын тайланд дурджээ. Нэг удаа бэлгийн хавьталд ороход уг вирусээр халдварлах эрсдэл 80 хувьтай аж. Тиймээс вакциныг бэлгийн харьцаанд орохоос өмнө 9-14 насанд хийлгэх нь хамгийн тохиромжтой бөгөөд хүн амын зорилтот хэсгийг дархлаажуулснаар сүргийн дархлаа бий болдгийг тус байгууллагын зөвлөмжид дурджээ. Вакцинд хамрагдах нас нь хэтэрсэн, түүнчлэн нэгэнт ХХВ-ний халдвар авсан нь дархлаажуулалтын эсрэг заалт биш учраас насанд хүрэгчид сайн дурын үндсэнд тулгуурлан, тухайн улсынхаа хууль, журмын дагуу үнэ төлбөртэй болон төлбөргүйгээр вакцин хийлгэж болно. Манай иргэд ч сайн дураараа вакцинд төлбөртэй хамрагдах боломжтой. Ташрамд сонирхуулахад, Францад 14-23 насны, бэлгийн амьдралд ороогүй, эсвэл нэг жилээс бага хугацаанд ийм харьцаанд орсон охидыг ХХВ-ний эсрэг вакцинд хамруулдаг бө­гөөд  зардал болох 200 гаруй ам.долларын 65 ху­вийг Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас төлдөг аж. Британийн хувьд 9-15 насны эрэгтэй, 9-26 нас­ны эмэгтэйчүүдийг үндэсний хөтөлбөртөө хам­руулдаг. Харин вакцинд хамрагдаагүй үлдсэн өсвөр үеийнхэн, залуучууд 25 нас хүртлээ үнэ төлбөргүй хийлгэх эрхтэй. 
• “Яагаад миний хүүхэд ХХВ-ний вакциныг ийм балчир насандаа хийлгэх шаардлагатай вэ” гэдэг хамгийн түгээмэл асуултад “Хэрэв 9-14 насандаа вакцин хийлгэвэл авах тунгийн хэмжээ 1-2 байна. 14-өөс дээш насанд хийлгэвэл олон буюу гурван удаа вакцинд хамрагдах шаардлагатай” гэж ха­риулсан байна. 
• “Энэ вакциныг хөвгүүдэд хийдэг нь ямар учиртай вэ” гэхээр ХХВ эмэгтэйчүүдэд төдийгүй эрчүүдэд ч хоргүй болон хорт хавдар үүсгэдэг. Тиймээс хөвгүүдийг вакцинжуулах нь ирээдүйд халдвар авах эрсдэлийг бууруулах, сэргийлэх ач хол­богдолтой. Хамгийн эрсдэлтэй нь эрэгтэй­чүүд эл вирусийг тээж, эмэгтэйчүүдэд дамжуулдаг тул вакциныг хөвгүүдэд зөвлөдөг. 
• Хэдийгээр умайн хүзүүний хорт хавдраас хамгаална гэдэг ч вакцин эсрэгээрээ үйлчилдэг гэдэг нь үнэн үү гэсэн асуултад мэргэжилтнүүд “Үгүй. ХХВ-ний вакцинууд нь зохиомлоор үүсгэсэн вирустэй төстэй тоосонцор агуулдаг. Вакцин нь вирусний ДНХ, амьд биологийн бүтээгдэхүүн агуулаагүй тул дархлаажуулалтын яв­цад вирусний халдвар авахгүй” гэж ха­риул­жээ. 
• Тэгвэл энэ төрлийн вакцинаас болж ирээ­дүйд үргүйдэлд хүргэнэ гэсэн айдастай аав, ээжүүд тайван байж болно. Анхны вакцин гарс­наас хойших 20 гаруй жилийн хугацаанд тийм то­хиол­дол бүртгэгдээгүйг вакцинжуулалтын аюул­гүй байдлыг судлах албаныхан дэлхийн турш­лагад тулгуурлан тэмдэглэжээ. ДЭМБ эрүүл мэндийн мэдээллийг нэгтгэдэг гол байгууллагын хувьд ХХВ-ний вакцинжуулалтын талаарх 2022 оны тайландаа “Вакцинжуулалт болон эмэг­тэй­чүүдийн үр­гүйдэл хоёрын хооронд ямар ч холбоо байх­гүй гэдгийг тэргүүлэх мэр­гэ­жилтнүүдийн хий­сэн судалгаанд үндэслэн нотолсон” гэжээ. Түүнч­лэн олон оронд вакцин хийлгэсэн эмэгтэйчүүд эрүүл хүүхэд төрүүлснийг баталсан жишээ өчнөөн байна. Тухайлбал, 2006-2013 онд Дани улсад вакцин хийл­гэсний дараах тандалтад 540 805 эмэгтэйг хам­­руулахад жирэмслэлтийн явцад ямар нэгэн хүнд­рэл гараагүй гэсэн дүгнэлт гарчээ. 
• ХХВ-ний халдварыг вакцин хийлгэхгүй эмч­лэх арга байдаг, эсэхийг хүмүүс их асуудаг аж. Ха­рам­салтай нь ХХВ-ийг дархлаа дэмжигч болон вирусний эсрэг бусад эм, бэлдмэлээр эм­чилдэггүй. Боловс­руулсан эмчилгээний так­ти­кууд нь зөвхөн ви­русний халдварын үр дагаврыг арил­гахад чиг­лэдэг байна. 
• “Вакциныг зарим оронд хоригложээ” гэсэн хүмүүсийн эргэлзээг тайлах хариулт бол “ХХВ-ний эсрэг вакцинаас татгалзсан улс байхгүй. Энэт­хэг зэрэг цөөхөн улсад вакциныг зөвхөн төлбөртэй хий­дэг учраас хүн амын багагүй хэсгийнхэн үүнд хам­рагдах боломжгүй байна” гэж хариулжээ. Тэг­вэл бидний хувьд аливаа дарх­лаа­жуулалтад үнэ төл­бөргүй хамрагддагийг сануу­лахад илүүдэхгүй. 
• Муу жишээгээр байнга шахам “цоллуулдаг” Аф­рикийн буурай орнууд ч биднээс өмнө энэ төрлийн дарх­лаажуулалтын хөтөлбөрөө хэрэгжүүлж эхэл­сэн байна. Гэтэл бид үр хүүхдийнхээ эрүүл мэн­­­дэд хөрөнгө оруулахдаа эргэлзсээр байгаа нь тэ­нэглэл буй за. 2019 онд Кени улс умайн хү­зүү­ний хорт хавдар үүсгэгч ХХВ-ний эсрэг дарх­лаа­­жуу­лалтыг эхлүүлэхэд Ерөнхийлөгч Ухуру Кениата нь “Шинжлэх ухааны ололтыг эсэргүүцэн тэм­цэх­гүй байц­гаая. Бид бүгдээрээ үр хүүхэд, хойч үеийн­хэн­дээ зөв, сайн сайхан ирээдүйг хүсдэг учраас харил­цан ярилцаж, саналаа нэгтгэе” хэмээн уриал­сан байдаг. 

Эцэст нь давтан давтан хэлэхэд, ХХВ-ний халдвараас бүрэн сэргийлэх боломж бий. Энэ бол вакцин. Умайн хүзүүний хорт хавдраар өвдөхгүй байх арга, эмчилгээ ч бий. Энэ бол вакцин. Тод­руулбал, зөвхөн ХХВ-ний эсрэг вакцины дарх­лаажуулалт нь амь авч одох хөнөөлтэй хорт хавдраас бидний хойч үеийнхнийг аврах болно.

Хорт хавдар  

Хучуур эдийн гаралтай хорт эсүүд хя­налтгүй хуваагдан, тархаж, эд, эрхтнийг уст­­гадаг бүлэг өвчнийг хорт хавдар хэмээн тодор­­хойлдог. Хавдар хэрхэн үүсдэгийг ойл­гохын тулд эсийн талаар мэдэх хэрэгтэй. Хү­ний биеийг барилга гэж үзвэл эс нь мате­риал юм. Эсүүд өөрийн гэсэн тодорхой хөтөл­бөр­тэй, үүнийгээ л хариуцдаг. Хэрэв дотор нь нөхөгдөх боломжгүй согог үүсэх, эсвэл хэт хуучирвал эс үхдэг. Эс бүр “командын төв”-тэй. Мөн түүнд генетикийн материал болох ДНХ агуулагддаг бөгөөд энэ нь эс ямар үүрэг гүйцэтгэх ёстой талаарх дэлгэрэнгүй заавар гэсэн үг. Заримдаа ДНХ эвдэрдэг. Гэхдээ цөө­хөн, эсвэл ач холбогдолгүй эвдрэл бол эс үүнийг “засдаг”. Харин хэт олон эвдрэл, эсвэл амин чухал үйл явцад нөлөөлж байвал эс өөрийгөө “засах” боломжгүй бөгөөд энэ нь хорт хавдар болж, биологийн хөтөлбөрүүдээ хэ­рэг­жүүлэхээ больж, хяналтгүй хуваагдаж, “дарх­лагдана”. Эсүүд цус, тунгалгийн урс­га­лаар бүх биеэр чөлөөтэй “зорчдог”. Ер нь хүний дархлааны систем хэвийн бус эсийг таньж, устгадаг. Гэхдээ заримдаа энэ үйл явц бүтэлгүйтдэгээс болж хорт эсүүд үр­жиж, хавдар үүсгэдэг бөгөөд цаг хугацаа өн­гөрөх тусам шинэ “газар нутгийг” эзэлдэг.