Эргэх цагийн аясад эрчтэй тэлж буй харилцаа

Монгол улс, БНСУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 35 жилийн ойд  

БНСУ-тай албан ёсны харилцаа тогтоосны 35 жилийн ой энэ өдрүүдэд тохиож бай­на. Энэ бол зөвхөн ХХ зууны ерээд оноос хойших жи­лүүд. Эрт дээр үе гэж яривал, Мон­гол, Со­лон­го­с­ын ард түмний харилцаа зуун, мян­ганаар хэм­жиг­дэх буурал түүхтэй. Үүнийг илтгэх баримт сэлт олон. 995 онд Гуулин улс Кидан гүрэнтэй харил­цаж, 10 солонгос залууг хэл сургахаар монгол  ну­­тагт илгээсэн тухай эртний Солонгосын түү­хэн су­дарт гардаг. Ийн эхэлсэн соёлын харилцаа 1030 жил болж байна. Монгол хэл сурахаар 10 залуу ирсний 1000 жилийн ой 1995 онд тохиож, со­нин учралаар тэр жил жирийн нэг  солонгос ир­гэн хөрөнгө оруулж, “Улаанбаатар” кол­ле­жийг (одоо­гийн ОУУБИС) байгуулж таарс­­ныг би бэ­лгэ­­шээ­дэг. Энэ сургуулийн анх­ны хи­чээ­лийн хонх дуугарсны 30 жил нь мөн энэ онд болж бай­гаа.
Дипломат харилцаа тогтоосноор хамтын ажил­лагаа жинхэнэ ёс горимоороо хөгжиж, төлөвш­дөг (жамтай) зүй тогтолтой. Манай хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа гэмээнэ энэ нийтлэг жам горимоор явж буй. “Хүйтэн дайн”-ы үе шувтарч, улс орнууд нийг­мийн байгуулал, үзэл суртлын ялгааг хар­гал­захгүйгээр найрсгаар хамтран ажиллах уур амьс­гал олон улсын харилцаанд нэвтэрч эх­эл­сэн 1990 онд манай хоёр улс бие биеийн туурга тус­­гаар орших эрхийг хүндэтгэж, дип­ло­мат ха­рилцаа тогтоосон юм. Социалист тог­тол­цоо­той БНМАУ тухайн үеийн Азийн социа­лист ул­­суу­даас (Хятад, Вьетнам, Лаос, Кам­бож) ал­бан ёс­ны харилцаа тогтоосон эхний улс БНСУ бол­сон.  
Тэр түүхэн мөчөөс манай хоёр орны ха­рил­цаа тогтвортой урагшилсаар хүрч болох өндөр­лөгт хүрч хөгжлөө. Хамтын ажиллагааны уламж­лалт салбарууд (улс төр, эдийн засаг, худал­даа, соёл, боловсрол, хүмүүнлэг зэрэг)-аас гадна “ковид” зэрэг хил дамнасан халдварт өвчин эмгэг, цаг уурын өөрчлөлтөөс улбаатай хөрсний элэгдэл, элсний нүүдэл, агаар, орчны бохирдол, их хотын түгжрэл зэрэг бүс нутгийн чанартай нийтлэг асуудлаар хүртэл нягт хамт­ран ажиллаж байна. 
Харилцаа тогтвортой байж, шуурхай тэлж гүнзгийрэхэд олон хүчин зүйл нөлөөлсний дот­роос уламжлал болж төлөвшсөн дээд түвш­ний яриа хэлэлцээг онцолж тэмдэглэх нь зүй­тэй. Дээд түвшний яриа хэлэлцээ дипломат харил­цаа тогтоосны хойтон намар (1991) нь Ерөн­хий­лөгч П.Очирбат, Но Тхе Ү нарын уул­залтаар  БНСУ-д  эхэлж билээ. Чухамхүү анхны тэр уулзалтаар харилцааг ХХI зуунд НҮБ-ын дүрмийн үндсэн зарчмуудад тулгуурлан төрөл бүрийн салбарт бололцоотой бүхий л хэлбэрээр өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тохирч, харилцааны зарчим, чиглэлийг то­дор­хойлсон хамтарсан мэдэгдэл гаргасан. 
35 жилийн хугацаанд Монгол Улсын дөрвөн Ерөнхийлөгч, зургаан Ерөнхий сайд БНСУ-д айлчилжээ. Мөн БНСУ-ын дөрвөн Ерөнхийлөгч, гурван Ерөнхий сайд Монгол Улсад айлчилсан. Хоёр жил тутам төр засгийн тэргүүний хэм­жээний айлчлал болж ирсэн байна. 2021 оны намар Монгол, Солонгосын тал дээд түвшний уулзалтыг тодорхой шалтгааны ул­маас цахимаар зохион байгуулж билээ. Ерөн­­­хийлөгч У.Хүрэлсүх, Мүн Же Ин нар тэр­хүү цахим уулзалтаар хоёр талын харил­цааг  стратегийн түншлэлийн түвшинд дэв­шүүлэн, улс төр, аюулгүй байдал, худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засаг, боловсрол, шинжлэх ухаан, технологи, байгаль орчин, эрүүл мэнд, соёл, аялал жуулчлал, иргэдийн харилцаа, бүс ну­таг, олон улсын тавцан дахь хамтын ажил­лагаа гэсэн таван тулгуур чиг­лэлээр хамтын ажил­лагааг гүнзгийрүүлэн хөг­жүү­лэхээр то­хирч, хамтарсан тунхаглал гаргасан. Монгол Улс одоо АНУ, Япон, БНЭУ, БНТУ, БНСУ гэ­сэн та­ван улстай стратегийн түнш­лэлийн түв­шинд ха­рилцаж байна. Ст­ра­тегийн түнш­лэл нь ОХУ, БНХАУ-тай тог­тоосон иж бүрэн стра­тегийн түнш­лэлийн харилцааны дараа орох өндөр түвш­ний харил­цаа юм. 
БНСУ-тай стратегийн түншлэлийн түв­шинд харилцахаар тохирсон нь стратегийн чухал ач холбогдолтой алхам. Монгол Улс тэнц­вэртэй гадаад бодлого явуулах шаард­лага­тай тулгарч ирсэн. Гадаад бодлогод тэнц­вэрийг хангахад гуравдагч хөршүүдийн манай гадаад харилцаанд эзлэх жин нөлөө их чухал. Тэдний жин нөлөө их болж, бэхжихийн хэрээр гадаад бодлогын тэнцвэр хангагдах учиртай юм. БНСУ нь манай гуравдагч хөрш. Бүс нутагтаа хөгжлөөрөө тэргүүлэгч төдийгүй АПЕК-ийн гишүүн, НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын бус гишүүнээр хоёр дахь удаагаа сонгогдон ажил­лаж буй нөлөө бүхий улс. 
Сүүлийн жилүүдэд болсон өндөр, дээд хэм­жээний уулзалтын үеэр хамтын ажил­лагааны тодорхой асуудлууд хөндөгдөж яригдсаны нэг нь Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр (ЭЗТХ) байгуулах, ховор металлыг хамтран судлах ту­хай байсан. 
ЭЗТХ нь бизнес эрхэлдэг аж ахуйн нэгж, хувиараа үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, худалдаа най­маа эрхэлдэг иргэдэд их ач холбогдолтой хэлэл­цээр болох учиртай. ЭЗТХ байгуулж, тууштай хэрэг­жүүлж чадвал бизнесийн салбарт байгаа бэрх­шээлийг зохистой шийдэх, бизнесийн ор­чин сайжрах боломжтой юм.БНСУ нь Монгол Улсын гадаад худал­дааны том түнш. Дипломат харилцаа тог­тоо­сон 1990 онд манай хоёр орны худалдааны эр­гэлт ердөө хоёр сая 700 мянган ам.доллар байсан бол 2023 онд 539 сая 220 мянган ам.долларт хүр­сэн. Энэ бол урьд өмнө байгаагүй дээд хэм­жээ. Худалдаанд экспорт, импортын зохистой харь­­цаа их чухал байдаг. Гэтэл Монголын им­порт экспортоос үлэмж хэмжээгээр давж ирсэн нь сэтгэл эмзэглүүлсэн асуудал юм. 
БНСУ-ын хувийн хэвшлийнхэн 1994 оноос Монголд хөрөнгө оруулж байна. Өнгөрсөн хуга­цаанд орсон шууд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 611 сая 200 мянган ам.доллар болжээ. 2023 оны хувьд өмнөх жилүүдээс ахиу (81 сая 260 мян­ган ам.доллар) хөрөнгө оруулалт хий­сэн жил бай­лаа. Хөрөнгийн дийлэнх нь  уул уурхайн салбарт ногдсон. Нийт хөрөнгө оруулалтын 33.9 хувь энэ салбарт ногдож байна. Бөөний бо­лон жи­жиг­­лэнгийн худалдаа, барилга, үл хөд­лөх, мэ­дээлэл-технологийн салбарт оруулсан хө­рөнгө удаалж буй. 
Аялал жуулчлалыг сэргээх бодлогын хү­рээнд Монгол Улсын Засгийн газраас 2022 онд солонгос жуулчдыг визээс чөлөөлсөн билээ. Энэ нь цагаа олсон, улс төр, эдийн засгийн үр өгөөжтэй алхам болсон. Сүүлийн хоёр жи­лийн ста­тистик мэдээг харахад, 2022 онд  Солон­го­соос 53 мянга 282 жуулчин ирсэн нь “ковид”-ын өм­нөх жи­лүү­дийн дундаж үзүүлэлт юм. Ви­зээс чөлөөлс­­­нөөр солонгос жуулчид 2023 онд 142 мянга болж огцом нэмэгдсэн. Өнгөрөгч 193 мянга гаруй солонгос иргэн Мон­голд аялжээ. Aялал жуулчлал бол манай хоёр орны xам­тын ажиллагааны ирээдүйтэй салбар төдий­гүй том зах зээл. Цаашид юуны өмнө, жуулч­дад ма­най дотоодын үнэ их бодитой байх, үйл­чил­гээ­­ний чанар, дэд бүтцээ сайжруулах тал дээр даац­тай, шуурхай арга хэмжээ авах шаард­лага­тай.
Хоёр орны эдийн засагт чамгүй үр өгөөжтэй байж ирсэн хамтын ажиллагаа бол монгол иргэд Солонгост хөдөлмөр эрхлэх явдал юм. Со­лонгост хөдөлмөр эрхлэх зөвшөөрөл монгол иргэдэд олгох тухай санамж бичиг 2004 онд байгуулагдаж, хөдөлмөрийн харилцаа албан ёсоор эхэлсэн. 2004-2022 онд Монголын 36 467 иргэн БНСУ-д гэрээгээр барилга, хө­дөө аж ахуй, загас агнуур, хүлэмжийн аж ахуй, хүнд, жижиг, дунд үйлдвэрүүдэд ажиллажээ.  Энэ бол гэрээгээр ажилласан ир­гэ­дийн тоо. Хувиараа хөдөлмөр эрхэлсэн иргэд үүнээс хэдэн арав дахин олон. 
Монголын хөдөлмөрийн насны иргэд гадаг­шаа их гарч, дотоодод ажиллах хүчний хомс­дол мэдрэгдээд эхэллээ. 2024 оны статис­тик мэдээгээр, 2025 онд манай дотоодын хөдөл­мөрийн зах зээлд 83 мянга гаруй ажиллах хүч дутагдахаар байна. Эдийн засгийн мега төслүүд хэрэгжих хэрээр ажиллах хүчний хомсдол их болох төлөв ажиглагдаж байна. Солонгосын “Эдийн засаг” сонины 2024 оны наймдугаар сарын 18-ны дугаарт “Мон­голын 10 хүн тутмын нэг нь Солонгост ажил­ласан байх жи­шээтэй. Монголчуудын ажил­ладаг гол сал­бар нь айл нүүлгэх, ачаа бараа зөөх. Энэ сал­барт ажилладаг 4500 ажиллах хүч­ний 32 хувь нь монголчууд байна. Монгол ир­гэдийг бөө­нөөр нь буцаавал энэ салбар ажил­лах хүч­ний хомс­долд орох эрсдэлийн өмнө тулж ирнэ” гэж бичжээ. Энэ бол тодорхой сал­баруудад ажил­лах хүчний хомсдол зөвхөн энд төдийгүй Со­лон­гост ч мэд­рэгдэж бай­гаа­гийн нэг жишээ юм. 
Эрүүл мэндийн салбарын харилцаа их өргөж­лөө. Манай иргэд Солонгосын эмнэл­гүүдэд хэвтэж эмчлүүлэх, мэс засал хийлгэх, онош тодруулах  зэргээр олон төрлийн үйл­чилгээ авч байна. Солонгосын эмнэлэг, эмч, мэр­­гэжилтнүүдтэй хамтран ажилласнаар мон­гол эмч нар орчин цагийн оношилгоо, эм­чил­гээ­ний арга ухаанд суралцаж, элэг, бөөр зэрэг эр­х­тэн шилжүүлэн суулгах мэс ажил­лаврыг улс орон дотроо, бие даан хийдэг болсон. Эмнэлэг хоо­рон­­дын солилцоогоор, хүмүүнлэгийн бай­гуул­­­­лагын шугамаар жил бүр эмч нарын олон баг, сайн дурын үйлчилгээний баг Монголд ирж, үзлэг, эмчилгээ хийдэг уламжлал бий бол­сон.  
Манай улс эм, эмийн бүтээгдэхүүнийхээ 80  ор­чим хувийг импортоор хангаж байна. Зас­гийн газар 2024 оны эцсээр зарим нэрийн эм, эмийн бүтээгдэхүүнийг Өмнөд Солонгосоос им­порт­­лохоор тохиролцсон. Солонгос бол эм, та­рианы үйлдвэрлэл, бүтээгдэхүүний чанар, га­рал үүсэл зэрэгт хатуу хяналт тавьдаг улс гэд­гийг бид мэднэ. БНСУ нь манай улсын улс төр, нийгэм-эдийн засгийн шилжилтийг эхнээс нь тууштай дэмжсэн улсын нэг. Монгол Улс БНСУ-ын Засгийн газрын Хөгжлийн албан ёсны тусламж (ODA: Official development assistance)-ийн сан­гийн хөтөлбөрүүдэд 1990 оноос хамрагдаж эхэл­­сэн. 1990-2021 оны хооронд Хөгжлийн ал­­бан ёсны тусламж (ХАЁТ)-ийн сангаас авч ашиг­­ласан буцалтгүй тусламж 455 сая ам.дол­­лар болжээ. Эдийн засаг хүнд байсан шил­­­жилтийн эхний жилүүдэд тусламжийн хө­рөнгийг сургалтын компьютер, дүрс оношил­гооны аппарат, түргэний машин, сурах бичиг хэвлүүлэх зэргээр боловсрол, эрүүл мэнд, хүний нөөцийг бэхжүүлэх чиглэлд түлхүү ашигласан. 
2000-аад оны эхнээс буцалтгүй тусламжийн багц үлэмж хэмжээгээр нэмэгдсэн. Тэр үеэс бид ХАЁТ-ийн хөрөнгийг техник-эдийн зас­гийн үндэслэл (ТЭЗҮ) боловсруулах, төсөл, хө­төл­бөр хэрэгжүүлэхэд ашигладаг болсон. 2011 оноос хойш Монгол Улсыг ХАЁТ-ийн гол түнш орны нэгээр сонгож, Мон­го­лын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг идэв­х­тэй дэмжих бодлого баримталж эхлэснээр дээр­х өөрчлөлт гарсан. 
БНСУ нь Монгол Улсын зам, тээврийн сал­барын голлох түнш улсын нэг. Монголд галт тэрэгний хөдөлгөөнийг зохицуулах нэгдсэн төвийн барилга барих, төвийн үйл ажиллагааны чадавхыг сайжруулах төсөл хэрэгжиж байна. Төслийн хүрээнд Монголын төмөр замын тээв­рийн өрсөлдөх чадварыг сайжруулах дунд болон урт хугацааны мастер төлөвлөгөө бо­ловс­руулна. Төсөл 2021 онд эхэлсэн, хойтон (2026) дуусна. 14 сая ам.долларын өртөгтэй уг төслийг Солонгосын төмөр замын корпорац хэрэгжүүлж байгаа.   
Монгол Улс БНСУ-ын ХАЁТ-ийн сангаас 1992-2024 оны хооронд 20 төсөлд 780 сая ам.дол­ла­рын хөнгөлөлттэй зээл авсан. Зээлийн хөрөн­гийг эрүүл мэндийн салбарын бааз суу­рийг бэх­­жүүлэх, орон нутагт эрчим хүчний хан­гамжийг сайжруулах, хот хоорондын зорчигч тээв­рийн парк шинэчлэл, орон нутгийн хол­боо ха­рилцааны сүлжээг шинэчлэх, төрийн хол­бооны хүчин чадлыг бэхжүүлэх, агаар орчны бо­хирдлыг бууруулах, ард иргэдийн амьдрах ор­чин нөхцөлийг сайжруулах чиглэлийн ний­гэм-эдийн засгийн чухал ач холбогдолтой төс­лүү­дэд ашигласан. Зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлсэн томоохон объек­тын нэг нь Улаанбаатар хотод ажиллаж бай­гаа Эмчилгээ, оношилгооны төв. Энэ төв ашиг­­лалтад орсноор манай иргэд өмнө нь га­дагшаа явж авдаг байсан олон төрлийн үйл­чил­гээг эх орондоо авах боломж бүрдсэн. Монголын 10 аймагт эрчим хүчний эх үүс­вэр (ДЦС)-ийг шинэчлэх төсөл хэрэгжиж байна. Энэ төслийг бүрэн хэрэгжүүлснээр орон нутгийн хэмжээнд цахилгаан, дулааны хангамж сайжрах бөгөөд дулааны алдагдал, агаар, орчны бохирдол буурах учиртай.
Улаанбаатар хотод “Солонго 1, 2” орон сууцы­н хороолол, Баянголын амaнд түрээсийн орон сууцын хороолол тус тус барьж байна. Ир­гэ­дийн орлогод нийцсэн боломжийн үнэтэй жи­шиг хороолол болохын хувьд давуу талтай юм. Соёл урлаг, боловсролын хамтын ажил­лагаа, иргэд хоорондын харилцаа их тэлж өр­гөж­лөө. Солонгос урлаг (кино), ахуйн соёл (үйл­чилгээ, хоол), хэл Монголын нийгэмд  хурд­­тай  нэвтэрлээ. Солонгос хэлийг зохих түв­шинд эзэмшсэн монгол хүн хэдэн зуун мянгаар тоологдох болжээ. 2024 оны статистик мэдээ­гээр, 10 мянга гаруй монгол залуу Со­лонгост сурч, манай дотоодод ерөнхий боловсролын 44 сургууль, 10 орчим их, дээд сургуульд солонгос хэл зааж байна. 
Монголын солонгос судлал цар хүрээ, агуул­гын хувьд их өргөжиж хөгжлөө. Монголын солонгос судлалд “Чингис хаан судлал” гэсэн шинэ салбар бий болж гүнзгийрэв. Монголын солонгос судлалын гол төв, хүн хүч, судалгаа ОУУБИС-д төвлөрч байна. Монголд аялах дур сонирхолтой, монгол хэл, соёл сонирхдог солонгос залуус жилээс жилд олон болж байна гэсэн таатай мэдээлэл бий. Хоёр талын Засгийн газар, ард иргэдийн хүчин зүтгэл, оролцооны үрээр 35 жилд цагийн аясыг даахуйц бат бэх харилцааны суурийг тавьж хөгжүүлжээ. Монголын ард иргэд энэ ха­рил­цаа, хамтын ажиллагааны үр шимийг хүр­тэж байна. Цаашид хүч бололцоогоо нэгт­гэж, хамтын ажиллагааны эрчийг саа­руулахгүй байх явдал чухал юм. Хамтдаа бий болгосон энэ үнэт зүйлсээ сайн тордож, авч явах явдал өнөө болон хожмын чухал зорилт байх болно.

П.Үржинлхүндэв
(Олон улсын Улаанбаатарын их сургууль (ОУУБИС)-ийн Хөрөнгө оруулагчдын зөвлөлийн ахлах зөвлөх, Элчин сайд)