Э.ДОЛГИОН Эдийн засагч, аюулгүй байдал судлаач
СУУРЬ НӨХЦӨЛ
Голлох эдийн засагтай орнууд болон АНУ-ын Холбооны нөөцийн банк сүүлийн хэдэн сарын турш инфляцтай “ноцолдож” байна. Бодлогын хүүгээ ч эрс өсгөв. Инфляцын түвшин болон өргөн хэрэглээний барааны үнийн ийм өндөр өсөлт нь хөгжилтэй бүхий л орны хувьд ойрын хэдэн арван жилд тохиолдож байсангүй. Төвбанкууд илүү чанга бодлого баримталснаас болж дунд, урт хугацааны зээлийн хүү дээшлэв. Энэ утгаараа хөдөлмөрийн захыг сулруулан байж инфляц бууруулах бодлого голлосноор “зөөлөн газардах” бараг боломжгүй болж, эдийн засгийн өсөлтийн цикл зогсох, хямрал нүүрлэх эрсдэл бодитой болжээ.
Бодлогын хүү урьдын адил ингэж огцом бөгөөд хурдтай өснө гэж хөрөнгө оруулагчид тооцоо хийгээгүй, хүлээлт байгаагүй учир санхүүгийн тогтворгүй байдал үүсгэх эрсдэл улам нэмэгдэж байна.
• АНУ-ын Холбооны нөөцийн банк есдүгээр сард бодлогын хүүгээ огцом нэмэгдүүлэн 3.25 хувьд хүргэлээ. Тус банкны гол бодлогын хүү энэ оны эцэс гэхэд дөрвөн хувиас ч давж магадгүй нь.
• Европын болон Английн, Өмнөд Солонгосын гээд дэлхийн эдийн засагт жин дардаг олон орны Төвбанк есдүгээр сард мөн адил бүгд бодлогын хүүгээ өсгөлөө. 2022 онд голлох эдийн засгийн Төвбанкууд бодлогын хүүгээ сүүлийн хорин жилд огцом нэмэв.
• АНУ-д эрчим хүчний үнэ огцом буурсан нь гол нэрийн барааны үнийн индекс жилийн дунджаар буурахад нөлөөлсөн ч долдугаар сард 5.9 хувь байсан инфляц наймдугаар сард 6.3 хувьд хүрлээ. АНУ-ын Холбооны нөөцийн банкнаас инфляцыг хэмждэг өргөн хэрэглээний барааны үнийн индекс дагаад өсөв.
• Хятадын хувьд бодлогын хүүг өсгөөгүй, тэр ч бүү хэл буулгах дохио өгсөн боловч “бодлогын дэмжлэг үзүүлэх орон зай”-г үлдээсэн. Гэхдээ үл хөдлөх хөрөнгийн салбар, цар тахлын нөлөө, экспорт удааширч байгаа нь урд хөршийн эдийн засагт хүндрэл буйг илтгэнэ. Бусад эдийн засагтай харьцуулахад Хятадад инфляцын дарамт харьцангуй бага байна.
ХЯМРАЛ ХЭЗЭЭ ЭХЛЭХ ВЭ
Санхүүгийн хямралын талаар “зөв оношилдог эмч” гэж алдаршсан Нобелийн шагналт Нуриель Рубини дараах дүгнэлтийг саяхан танилцуулсан байдаг. “Хямрал 2022 оны сүүлч үеэс АНУ-аас эхэлж, Европ, цаашлаад дэлхий дахиныг хамрах бөгөөд хэсэгчилсэн, бага анзаарагдахуйц бусаар 2023 оныг дуустал үргэлжилж, хатуухан бөгөөд гүнзгий тусах болно” гэж. Өөрөөр хэлбэл, зээлийн хүү эрс өссөн, бодлого чангарсны үр дүнд олон улсын санхүүгийн нөхцөл эрсдэлд орж, АНУ болон Европын орнууд гүн хямралд орох аюул нүүрлэж буй юм.
Хэн нэгэн эдийн засагчийн хэлснээр энэ нөхцөл байдал бий болдоггүй, болох албагүй ч гэлээ айсуй хямралын талаар зөвшилцөл тогтож байна. Судалгааны нэгж хамгийн сайтай, дата анализ хийдэг бүтэц бүхий барууны томоохон компаниуд, арилжааны банкууд аль хэдийн үүнд бэлдэж эхэлжээ. Балансаа цэвэрлэх, шинээр ажилтан авахаа багасгах, зогсоох зэрэг олон арга хэмжээ үүнд багтана. Хэзээ ч утсан мессежээр маркетинг хийдэггүй, бардам гэгдэх “Тесла” хүртэл саяхнаас худалдан авагч нар луу хандан ийм арга хэрэглэж эхэлсэн нь хүртэл нэгийг бодогдуулна.
Фьючерсийн зах зээлийг ажиглавал АНУ-ын Холбооны нөөцийн банк бодлогын хүүгээ 2022 оны сүүлчээр 4.4 хүртэл нэмэгдүүлж, цаашлаад 2023 оны эцэст гэхэд 4.6 хувьболгохтөлөвтэй байна. Харин Холбооны нөөцийн банкны төсөөлж буйгаар инфляцын түвшин энэ онд 5.4, ирэх онд 2.8, 2024 онд 2.3 хувь болж буурч магадгүй нь. Зах зээл дэх ерөнхий хүлээлт АНУ-ын Төвбанкны тооцоололтой харьцуулахад арай өөдрөг байна. Хүлээлтээ өөдрөг барьдаг нь ч тэдний гэм биш зан. Уналттай үед бус, зах зээл өсөлттэй үед ашиг хийдэг тоглогч олон байдаг учраас арга ч үгүй юм. Гэхдээ мөнгөний бодлого улам чангарсаар байх тохиолдолд эдийн засгийн өсөлтийн тухай ярихад хэтэрхий гэнэн хэрэг болох учраас хөрөнгө оруулагчид болгоомжилж эхэлж буй.
Холбооны нөөцийн банк өнгөрөгч сард ирэх оны эдийн засгийн өсөлтийн таамгаа эрс бууруулсан нь үүнд нэрмээс болсон. АНУ-ын арван жилийн бондын өгөөж дөрвөн хувь давж, ипотекийн зээлийн хүү ойрын 15 жилд байгаагүй, долоон хувьд хүрэв. Энэ бүх тоо, нөхцөл байдлын үнэлгээ нийлээд санхүүгийн хүндхэн “өвөл айсуй” нөхцөлийг бүрдүүллээ. Ташрамд дурдахад, Монголд ипотекийн зээлийн хүү зургаан хувьд хэвээр буй нь нэг талаас бид “азтай ард түмэн”, харин нөгөө талаас ипотекийн зээлийн эргэн төлөлтийг хойшлуулах талаар ярих бус, зээлийн хүүг нь бодитой болгож нэмэгдүүлэх нь эдийн засагтаа тустай гэдгийг харуулж байх шиг. Инфляц, бодлогын хүү хоёр оронтой тоонд байхад ипотекийн зээлийн хүү хиймлээр доогуур түвшиндбарихнь шинээр орон сууцын зээлд хамрагдагсдын мөрөөдөл рүү ус хийснээс ялгаагүй.
Манай гол худалдааны түнш Хятадын хувьд эдийн засгийн өсөлт хүчтэй салхины өөдөөс сөрсөн хэвээр байх бололтой. Хятадын эдийн засгийн өсөлт энэ онд 3.3 хувьтай байна гэж Азийн хөгжлийн банк таамаглаж байна. Оны эхэнд Азийн хөгжлийн банкны төсөөлөл уг нь дөрвөн хувь байсан юм. Хятадын албан ёсны өсөлтийн төсөөлөл 5.5 хувьтай харьцуулахад энэ бол маш доогуур харагдаж байгаа юм.
Европын Төвбанк эрчим хүчний хямралаас улбаатай инфляцын эсрэг мөнгөний нэн хатуу бодлого баримталснаар Евро бүсийг АНУ-аас ч өмнө хямрал руу чирч мэдэхээр харагдаж байна.
• Өнгөрөгч зургадугаар сард Холбооны нөөцийн банкнаас 2022 оны АНУ-ын эдийн засгийг 1.7 хувь болж өснө гэж таамаглаж байсан бол үүнийгээ эрс буулгаж, энэ жил ердөө 0.2 хувьд хүрнэ гэж төсөөлөхболов.
• АНУ-ын хөрөнгийн зах зээл нэг жилийн өмнөхөөс 20-25 хувиар агшиж “уналттай” бүс рүү шилжив.
• Америкийн хамгийн доогуур орлоготой өрхийн хэрэглээ дэлхийн бусад улстай харьцуулахад өндөр байдаг ч “Ковид-19”-ын хямралын өмнөхтэй харьцуулахад тэдгээр өрхийн хуримтлал эрс багаслаа.
• АНУ-ын ажилгүйдлийн түвшин 0.2 хувиар өсөж 3.7 хувьд хүрчээ.
• Хятадад хэрэглэгчийн итгэлийн индекс унасаар буй. Гэхдээ өрхийн хадгаламж өнгөрсөн онтой харьцуулахад эрс өсөж, 10.3 их наяд юаньд хүрсэн нь нэг жилийн доторх хамгийн огцом өөрчлөлт гэсэн үг.
ХЯТАДЫГ ХАРЗНАНА, ИНФЛЯЦ БУУРНА
Сүүлийн хэдэн сарын турш өргөн хэрэглээний барааны үнэ дэлхий даяар нэмэгдээд буй. Харин дараах шалтгааны улмаас олон улсад инфляц цаашид буурна гэсэн хүлээлттэй байна.
• Цар тахлын үеэр хөл хорио тогтоож, эдийн засгийг идэвхжүүлэх хэт өндөр зардалтай бодлогын багцуудыг гаргасан нь өрхийн хэрэглээ багассан ч хадгаламж өсөхөд хүрсэн. Харин цар тахлын хөл хориог цуцлангуут эрэлт огцом нэмэгдсэн. Өндөр түвшний инфляц өрхийн хадгаламжийг идсэн нь удахгүй хэрэглээ багасахад нөлөөлнө.
• “Ковид-19”-ийн дараа эдийн засаг огцом сэргэж эхлэхэд эрэлт эрс нэмэгдэж, нийлүүлэлтийн хэвийн байдал алдагдахад хүрсэн. Гэхдээ нийлүүлэлтийн сүлжээ боловсронгуй болсноор ихэнх барааны үнэ буурч эхэлж буй.
• Украины асуудлаас болж эрчим хүч, хүнсний барааны үнэ эрс нэмэгдсэн. Цаашдаа үнийн өсөлт үргэлжилж магадгүй ч эдийн засгийн хямралаас үүдэлтэй эрчим хүчний үнэ буурна.
• Цар тахлын үеэр Төвбанкууд мөнгөний хэт сул бодлого баримталж байсан нь хэт бага, хасахтай зээлийн хүү, Төвбанкны актив хурдацтай нэмэгдсэн зэргээс тодорхой харагддаг. Гэхдээ Төвбанкууд энэ байдлыг эрс өөрчилж, инфляцыг бууруулахын тулд зах зээл рүү орох мөнгийг тууштай багасгах бодлого баримталж байна.
• Тэтгэвэрт эрт гарах, цар тахалтай холбоотой хүн амын эрүүл мэндийн асуудал ужгирах зэрэг олон шалтгааны улмаас хөдөлмөрийн зах зээлийн нийлүүлэлт буурч, эрэлт нэмэгдэн, цалингийн хэмжээ өссөн. Ирэх саруудад хямралаас үүдэлтэй ажилгүйдэл өсөж, эсрэгээрээцалингийн зардал буурахад хүрнэ.
Дэлхий дахины өсөлтөд томоохон жин дарах болсон Хятадын эдийн засгийн зарим хөдөлгөөнд энэ ташрамд тусгайлан анхаарал хандуулах нь зүй ёсны хэрэг. Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн салбар цаашлаад олон жил дамжсан хүндрэлийн суурийг тавьж байж магад талаархдүгнэлтүүд анзаарагдаж эхлэв. Хятадын Үндэсний статистикийн товчооны үзүүлэлтээс харахад бараг бүтэн жилийн хугацаанд Хятадын барилгын салбар болон орон сууцын борлуулалт уналттай байна.
Үл хөдлөх хөрөнгийн салбар бол Хятадын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний бараг 30 хүртэл хувийг бүрдүүлдэг маш том салбар. Барилгын компаниудын өр зээл нь эдүгээ таван их наяд ам.доллар буюу Хятадын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний гуравны нэгтэй тэнцэхүйц болсон нь энэ салбарт доргион үүсвэл илт мэдэгдэхүйц бөгөөд том эрсдэлтэй. ОУВС-гийн энэ долоо хоногт хийсэн анализаас үзвэл нийт барилгын компанийн 45 хувь нь орлогоороо өр зээлээ хааж чадахгүй байж магадгүй гэнэ. Цар тахлын хо рио цээрийг сулруулж, шаардлагатай бодлогын дэмжлэг үзүүлбэл нөхцөл байдалдээрдэж болно гэж эдийн засагчид үзэж буй ч өөдрөг төсөөлөл, огцом өсөлтийн талаар ярихад харьцангуй эрт юм.
ДАЯАРЧЛАЛ СААРЧ, НОГООН ШИЛЖИЛТ УДААШИРНА
Хямралын үед одоогийн нөхцөл байдлыг зөв үнэлж, бодит дүгнэлт хийснээр ирээдүйн хандлагыг тодорхойлох боломж бүрддэг. Олон улс дахь ирээдүйн хандлагыг зөв тодорхойлсноор дотоодод өөрсдөдөө ашигтай бодлого гаргахад хамгийн дөхөм байдаг талтай. Тэгвэл ойрын хэдэн арван жилд даяарчлал саарч, хил дамжсан цагаачлал багасан, эрчим хүчний шилжилт томоохон бэрхшээлтэй тулгарах талаар судлаачид бичиж байна.
Олон улсад нийлүүлэлтийн сүлжээ хүрээгээ тэлж, хил дамнасан худалдаа арилжаа нэмэгдсэнээр урт хугацааны үнийн өсөлт бий болгож магадгүй. АНУ-Хятадын хооронд үүссэн хурцадмал байдал технологийн салбар дахь хамтын ажиллагаанд саад болох ч цэрэг зэвсгийн мөргөлдөөн л гарахгүй бол ойрын ирээдүйд даяарч лалд өргөн цар хүрээний хохирол учруулахааргүй байна. Дэлхий даяар үндсэрхэг үзэлтэй Засгийн газрууд байгуулагдаж, өөрсдийн дотоодын эдийн засгийг хамгаалсан бодлого баримталж буй ч бодит байдалд олон улсын худалдаа илэрхий буурсангүй.
Зарим улсад цагаачлал буурах нь хөдөлмөрийн зах зээлийн нийлүүлэлтэд сөргөөр нөлөөлж, цалингийн зардлыг өсгөнө. Гэхдээ технологийн хурдацтай хөгжлийн ачаар инфляцад үзүүлэх нөлөө харьцангуй бага гэж судлаачид үзэж байна. Өнгөрсөн үетэй харьцуулахад технологийн дэвшил урьд урьдынхаас илүүгээр хөдөлмөрийн зах зээлийнүр ашгийг өсгөж, дефляц үүсгэх шалтгаан болно. Хиймэл оюун ухаан, гурван хэмжээст хэвлэл (3D printing) гэх мэт өндөр технологийн салбарын хувьсгал гар ажиллагааг хөнгөвчилж, технологийн автоматжуулалт, үр ашгийг өсгөнө. Өндөр зардалтай сэргээгдэх эрчим хүчний салбарын хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэнээр ирээдүйд үнэ өсөх хүчин зүйл болох ч геополитикийн эрсдэл хурцдаж, эрчим хүчний нийлүүлэлтийн аюулгүй байдлыг найдвартай хангах нь асуудалтай хэвээр байх учир зардал өндөртэй “ногоон” шилжилтийн хурд саарна.
Эдгээр өөрчлөлт нь том эдийн засагтай орнуудыг маш бага инфляц, цаашлаад бүр дефляц руу хөтөлж, эдийн засгийн өсөлтийг хязгаарлах хүчин зүйл болохоор байна. Дээр дурдсан өөрчлөлтүүд дэлхийг хамарсан эдийн засгийн их хямралын суурь болох нь хамгийн том эрсдэл юм.
Цар тахлын үеэр мөнгөний хэт сул бодлого баримталж, эдийн засгийг идэвхжүүлэх багцууд гаргаснаар Засгийн газрын зардал өсөж, бүхий л түвшинд өрийн хэмжээ нэмэгдсэн учраас хямралын дараах эдийн засгийн хэтийн төлөв нааштай харагдахааргүй байна. Яагаад гэвэл эдийн засгийг тэлэх бодлого баримталсан ч их хэмжээний өрийн улмаас өсөлтийг дэмжих бололцоо бага.
Хэдийгээр сул эдийн засаг инфляцыг доогуур, бага түвшинд барьдаг ч зээлийн бодит хүү өндөр байгаа нь хэтийн төлөв, цаашлаад өрийн болон санхүүгийн тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлдөг. Өсөлт бага байх, хэт нам дор түвшний инфляц цаашлаад өрийн хэмжээ өндөртэй Засгийн газар, төсвийн алдагдал өндөртэй орнуудад томоохон хүндрэл учруулж, эдийн засаг, санхүүгийн томоохон сорилтуудыг тулгахаар байна.
