Улсын Их Хурлын 2023 оны арван нэгдүгээр сарын 17-ны Баасан гарагийн чуулганы нэгдсэн хуралдааны үеэр Улсын Их Хурлын даргаас өгсөн чиглэлийн дагуу Хууль зүйн байнгын хороо өчигдрийн хуралдаанаараа Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын мэдээллийг сонслоо. Тус Комиссын дарга Ж.Хунан зэвсэгт хүчний ... дугаар ангид гарсан асуудалтай холбогдуулан Хүний эрхийн Үндэсний Комиссоос авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээний талаар мэдээлэл танилцуулсан.
Зэвсэгт хүчний … дугаар ангид энэ сарын 13-ны өдөр байлдагч амь насаа алдсан бөгөөд Комисс мэдээлэл авсан даруйдаа холбогдох талуудаас мэдээлэл авч, тодруулж ажилласан байна. Тухайн өдөр цагдаагийн байгууллагын бие бүрэлдэхүүн … дугаар ангид ажиллаж байсан учраас хэргийн газрын үзлэгт саад болохгүйн тулд арван нэгдүгээр сарын 13-ны өдөр тухайн анги дээр очих боломжгүй байсан гэв. Маргааш нь буюу арван нэгдүгээр сарын 14-ний өдөр 14 бүрэлдэхүүнтэй Комиссын баг зэвсэгт хүчний … дугаар ангид очиж, ажиллажээ.
Тус баг байлдагч нарын цэрэг татлагын үеийн нөхцөл байдлын талаар тодруулж, тухайн ангийн бие бүрэлдэхүүний хамрагдаж байсан эрүүл мэндийн үзлэг, үйлчилгээтэй холбоотой мэдээллийг нягталж, шалгасан болохыг Ж.Хунан дарга танилцуулсан. Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын бүрэлдэхүүн зэвсэгт хүчний … дугаар ангид ажиллах үеэр тухайн ангийн нийт алба хаагч, байлдагчид нэгдсэн журмаар эмнэлгийн үзлэг, шинжилгээнд хамрагдаж, удирдлагууд нь эрүүл мэндийн дэвтэр, холбогдох баримт бичгийг авч явсан байсан учир танилцах боломжгүй байсныг дурдав. Зэвсэгт хүчний … дугаар ангид Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын баг бүрэлдэхүүн ажиллахдаа тухайн ангид алба хааж байгаа байлдагч нартай ганцаарчилсан ярилцлагыг хийсэн гэлээ. Нийтдээ 138 хүнтэй, хоёр өдрийн турш ганцаарчилсан ярилцлага хийсэн байна. Үүссэн нөхцөл байдалтай холбоотойгоор цагдаагийн байгууллагаас камерын бичлэг, төхөөрөмжийг шалгахаар авсан байсан учир Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын баг бүрэлдэхүүн тухайн ангийн камерын бичлэгийг үзэх боломжгүй байсан гэв. Тиймээс баг бүрэлдэхүүн хугацаат цэргийн алба хаагчдын байр, эмнэлэг, спорт төв, гал тогоо, ариун цэвэр сахих байгууламжид хяналт, шалгалт хийж, зэвсэгт хүчний … дугаар ангийн байлдагчид шаардлага хангахгүй нөхцөлд үүрэг гүйцэтгэж байсан гэх урьдчилсан дүгнэлт гаргасан болохоо Ж.Хунан дарга мэдээллээ.
Ганцаарчилсан ярилцлагын үеэр хугацаат цэргийн алба хаагчид долоо хоногт нэг удаа усанд ордог, ариун цэвэр сахих боломжгүй байдаг, хоолны чанар муу байгаа талаарх саналыг олон давтамжтай хэлсэн байна. Камерын хяналт сул байдгаас байлдагчдын хувийн эд зүйлс алга болох тохиолдол цөөнгүй байдаг талаар дурдагдаж байсан аж. Түүнчлэн байлдагчид нийтдээ ханиалгатай, уушгины хатгалгаа туссан байх магадлалтай байсан ч цөөн эм өгөх төдийгөөр эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлсэн байсан нь Комиссын баг бүрэлдэхүүний анхаарлыг татсан талаар мэдээлэлд дурдлаа. Үүний зэрэгцээ оюутнуудыг цэрэгт татснаас үүдэн сургалтын төлбөрийн асуудалдаа санаа зовж буй талаараа цөөнгүй байлдагч хэлж байсныг дурдаад, анхаарах ёстой асуудал мөн хэмээн мэдээлэлд дурдсан юм. Үүссэн нөхцөл байдалтай холбогдуулан хууль хяналтын байгууллагууд холбогдох ажиллагаа явуулж байгаа тул эцсийн дүгнэлт гаргаагүй бөгөөд холбогдох баримт, мэдээлэлтэй танилцаж, нягталсны дараа эцсийн дүгнэлт гарч, зөвлөмж, шаардлагыг холбогдох байгууллагуудад хүргүүлэх болно гэдгийг Ж.Хунан дарга мэдээллийнхээ төгсгөлд хэлсэн.
Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын танилцуулсан мэдээлэлтэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Ц.Мөнхцэцэг, Б.Энх-Амгалан, Ц.Сандаг-Очир нар асуулт асууж, хариулт авав. Улсын Их Хурлын Хүний эрхийн дэд хороо 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 06-ны өдрийн хуралдаанаараа төрийн цэргийн байгууллагад хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчих, “цэргийн дэг” нэрийн дор хугацаат цэргийн алба хаагчдыг дарамтлах, эрүүл мэнд, амь насанд нь хохирол учруулах зүй бус үйлдлүүд удаа дараа гарч байгаа асуудлыг хэлэлцсэн болохыг Ц.Мөнхцэцэг гишүүн дурдаад “Тухайн хуралдаанд Хүний эрхийн Үндэсний Комисс хугацаат цэргийн алба хаагчдаас ирүүлсэн дүрмийн бус харилцааны талаарх гомдол, мэдээллийг танилцуулж, энэ чиглэлээр суурь судалгаа хийнэ гэж байсан. Энэ судалгааг хийсэн үү” хэмээн тодруулав. Түүнчлэн дүрмийн бус харилцаанаас үүдсэн хугацаат цэргийн алба хаагчдын гомдол мэдээллийг шийдвэрлэсэн эсэх, энэ чиглэлээр ямар арга хэмжээ авч байсан талаар лавласан. Зэвсэгт хүчний анги, нэгтгэл, батлан хамгаалах салбарт хүний эрхийг хангах, хамгаалах тал дээр ямар арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх зөвлөмжийг өгөх талаар гишүүн тодруулсан.
Тухайн үед Улсын Их Хурлын Хүний эрхийн дэд хорооноос өгсөн үүрэг, чиглэлийн дагуу хугацаат цэргийн алба хаагчдын эрх, ашиг сонирхол зөрчигдөж байгаа гомдол, мэдээлэл хүлээн авах тусгай суваг буюу 92050222 тусгай дугаарыг нээж, ажиллуулсаар байгаа юм байна. Энэ сувгаар хугацаат цэргийн алба хаагчдын, энэ хүрээнд сүүлийн таван жилийн доторх мэдээлэл, гомдлыг хүлээн авч байгаа бөгөөд дөрвөн гомдол ирсэн гэдэг мэдээллийг Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын гишүүн Б.Энхболд хэлэв. Үүний хоёр нь хугацаат цэргийн алба хаагчийн гомдол байсан аж. Суурь судалгааг тухайн жилдээ зэвсэгт хүчний 16 анги, байгууллагын 1500 орчим алба хаагчийг хамруулан хийсэн байна, мөн эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн 126 кейс дээр түүвэр судалгаа хийжээ. Энэ судалгааг Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 21 дэх илтгэлээр танилцуулсан бөгөөд энэ дагуу Улсын Их Хурал холбогдох тогтоолыг баталж, Засгийн газар болон холбогдох байгууллагуудад үүрэг чиглэл өгсөн байна. Энэхүү тогтоолын хэрэгжилтийг шалгах хүрээнд зэвсэгт хүчний долоон ангид Хүний эрхийн Үндэсний Комисс ажилласан байна. Тухайн тогтоолд "цэргийн албанд хүний амь нас, эрүүл мэнд хохирч байгаа шалтгаан, нөхцөлд дүгнэлт хийж гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, цэргийн дүрмийн бус харьцааг илрүүлэх, бүртгэх, таслан зогсоох арга хэмжээ авч, хэрэгжилтэд хяналт тавих"-ыг даалгасан ч хэрэгжилт хангалтгүй байгаа гэв. Тухайлбал, ахуйн болон арын ажил, албыг хугацаат цэргийн алба хаагчдаар гүйцэтгүүлсээр байвал осол, эндэгдэл, золгүй тохиолдлууд гарах, амь насаа алдах эрсдэл буурахгүй гэдэг дүгнэлтийг гаргаснаа онцолсон. Түүнчлэн хугацаат цэргийн алба хаах явцдаа эрүүл мэнд, сэтгэл санааны хохирол амссан иргэдэд нөхөн төлбөр олгох, тусламж, дэмжлэг үзүүлэх шаардлагын талаар Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын гишүүн Б.Энхболд мэдээлсэн. Хүний эрхийн Үндэсний Комисс хугацаат цэргийн алба хаагчдын нөхцөл байдлын талаарх гурван удаагийн дүгнэлтийг Улсын Их Хуралд танилцуулж, тухай бүрд холбогдох арга хэмжээг авч ажилласан болохыг дурдав. Эх орноо хамгаалах үйлс, хугацаат цэргийн алба хаах нь нэр төрийн хэрэг байхын зэрэгцээ хүний эрхийн зөрчилгүй байх ёстой гэдэг байр суурийг Ц.Мөнхцэцэг гишүүн илэрхийлсэн.
Хугацаат цэргийн алба хаагчид болон тэдгээрийн ар гэрийнхэн зэвсэгт хүчний анги, нэгтгэлийн удирдлага, алба хаагчид хугацаат цэргийн алба хаагчидтай хүн ёсоор харилцдаг байх, тухайн орчинд болсон гэмт хэргийн үнэн мөнийг тогтооход онцгой анхаарах, цэргийн анги нэгтгэл дэх эрх зүйн орчныг сайжруулах, орчин нөхцөлийг сайжруулах шаардлага, хэрэгцээний талаар Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Энх-Амгалан хөндөв. Түүнчлэн хугацаат цэргийн алба хаах явцдаа эрүүл мэнд, сэтгэл санаагаараа хохирсон иргэдэд нөхөн төлбөр олгох асуудлыг анхаарах шаардлагын талаар уламжиллаа. Мөн Улсын Их Хурлын дээр дурдагдсан холбогдох тогтоолын хэрэгжилтийг Байнгын хороогоор сонсох хүсэлтийг хэлж байв.
Оюутнуудыг цэрэгт татсан тохиолдлын талаар Ц.Сандаг-Очир гишүүн лавлаж, цэрэг татлагын үйл явц, бодлого, арга хэмжээний талаар хөндөөд зарим зүйлийг тодрууллаа. Хүний эрхийн Үндэсний Комисс өнгөрсөн хугацаанд хугацаат цэргийн алба хаагчийн алба хааж буй нөхцөл байдлын талаар судалж, анхаарал хандуулж ирснийг Ж.Хунан дарга хэлээд "Цэрэг татлагын үйл явцыг хянан шалгах, дүн шинжилгээ хийх шаардлага бий. Комисс цаашид энэ чиглэлээр ажиллахаар төлөвлөж байгаа" гэлээ.
Зэвсэгт хүчний … дугаар ангид гарсан нөхцөл байдалтай танилцахаар Хүний эрхийн Үндэсний Комисс шуурхай ажилласан байгааг Д.Цогтбаатар гишүүн тэмдэглээд, сүүлийн 10 жилийн хугацаанд хугацаат цэргийн алба хаах явцдаа амь насаа алдсан тохиолдлуудын мөрөөр хууль хяналтын байгууллагууд ямар арга хэмжээ авсан талаар тодрууллаа. 2021 онд Хүний эрхийн Үндэсний Комиссоос хийсэн судалгааны үеэр 126 кейс дээр нэгбүрчлэн ажилласан бөгөөд үүний 15 нь хугацаат цэргийн алба хаах үедээ амь насаа алдсан кейс байсан гэв. Үүний 4 хэрэг нь шүүхээр шийдвэрлэгдсэн. Тодруулбал, 1 хэрэг хэрэгсэхгүй болж, 3 хэрэгт 4 хүн эрүүгийн хариуцлага хүлээсэн гэдэг мэдээллийг Комиссын гишүүн Б.Энхболд гишүүн өгөв. Түүнчлэн нийт 126 кейсийн 67 нь шүүхээр шийдвэрлэгдсэн. Үүний 44.5 хувь нь амиа хорлосон, золгүй тохиолдол байсан гэх зэрэг үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон байна.
Цэргийн анги, байгууллагын нь гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тогтолцоо хангалтгүй, хугацаат цэргийн алба хаагчидтай харилцах арга барил оновчгүй, амьдрах, байрлах нөхцөл шаардлага хангахгүй байгаа талаарх дүгнэлтийг Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 21 дэх илтгэлд багтаасан гэдгээ ажлын хэсгээс хэлж байв. Түүнчлэн ажлын хэсгээс монгол эрэгтэйчүүдийн эрүүл мэндийн суурь асуудлыг судлах зорилгоор 19-25 насны 10.000 эрэгтэй хүнийг хамруулахад 60 орчим хувь нь архи, тамхины хэрэглээ, эрүүл зөв хоололтын дадалгүй, хөдөлгөөний дутагдалтай байснаас үүдэлтэй эрүүл мэндийн асуудалтай байсан гэх мэдээллийг өгсөн. Түүнчлэн эрүүл мэндийн урьдчилсан үзлэгт эрэгтэйчүүд хамрагддаггүй, гэнэтийн осол, золгүй тохиолдлын 95 хувь нь эрэгтэйчүүд байдаг талаарх тоо баримтыг танилцууллаа. Батлан хамгаалах салбарын сургалтын хөтөлбөрт хүний эрх, жендэрийн ойлголтын талаарх агуулга, модуль байхгүй байгааг тэмдэглэж байсан. Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд батлан хамгаалах салбарын бодлогод жендэрийн асуудлууд тусгагдан, дэвшилттэй шийдвэр, үр дүн гарч байгааг мөн хэлж байв.
Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын мэдээлэлтэй холбогдуулан гишүүд үг хэлсэн. Ц.Мөнхцэцэг гишүүн зэвсэгт хүчин, батлан хамгаалах салбар дотоод дүрэм журамдаа шинэчлэл хийх, дотоод хяналт шинжилгээгээ үр дүнтэй ажиллуулах, хүний эрхийг хангах, хамгаалахад бүх шатандаа анхаарах шаардлагатай бөгөөд реформ хийх нь зүйтэй гэлээ. Хугацаат цэргийн алба хаах үйл явцад хүний эрхийн зөрчил гардаггүй байх нь цаашлаад Монгол Улсын батлан хамгаалах салбарын хөгжил, төлөвшид чухал нөлөөтэй гэдгийг Ц.Сандаг-Очир гишүүн тэмдэглээд, хүний эрхийн зөрчил үүсэх эрсдэлтэй газруудад Хүний эрхийн Үндэсний Комисс ажиллаж, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг үр дүнтэй авч хэрэгжүүлэх саналыг хэлж байв. Зэвсэгт хүчин, батлан хамгаалах салбарт хүний эрхийн зөрчлүүд үүсээд байгааг бид мэдсээр хэрнээ хууль тогтоомжийнхоо хүрээнд гаднаас хянах, шалгах боломжгүй байдаг гэдгийг Д.Цогтбаатар гишүүн хэлээд бусад орны жишгээр зохих түвшинд нээлттэй болгож, олон нийтийн хяналттай болгох чиглэлээр судлахыг Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдад үүрэг болгов. Түүнчлэн шүүх эмнэлгийн ажиллагаанд онцгойлон анхаарал хандуулж, иргэдийн гомдол, саналын мөрөөр арга хэмжээ авч ажиллахыг сануулсан юм. Засгийн газраас Хүний эрхийн Үндэсний Комисстой хамтран хяналт, шалгалт хийх ажлын хэсэг байгуулж, шалгалтын дүнгээ Засгийн газарт танилцуулахыг үүрэг болгосон гэдгийг дурдаад тус Комисс нь хараат бусаар үйл ажиллагаа явуулах эрх зүйн зохицуулалттайг сануулснаар хурал өндөрлөлөө.
