Монгол бичиг ба харааны шугам

Би инженер хүн. Гэтэл яагаад бичиг үсэг рүү халтирах болов. Хэлний үгийн бо­лон өгүүлбэр зүй нь хэл шинжлэлийнхний мэ­дэх зүйл гэдэг нь маргаангүй. Харин үс­­гийн хөндлөн, босоо чиглэл, авианы дүрс тэм­дэг­лэгээ нь инженер, архитектор, дүрс­лэх урлагийнхан болон физик, биологийн зарим мэргэжлийнхэнд ойр билээ. Тэр тус­маа хэвлэлийн техник, программчлал, томь­ёолол, мэдээллийн сүлжээ өндөр хөгж­сөн өнөө үед төрийн бичгийнхээ тухай хэ­лэл­­цэж байгаа учир олон салбарын мэр­гэ­жилтний санал бүр ч хэрэгтэй. Угаас хүн төрөлхтний ууган бичгүүдийг зохиогдохоос олон жилийн өмнө хүмүүс хүрэл, төмрөөр ба­гаж зэвсэг хийдэг, хадны зургуудыг бү­тээдэг байжээ. Чухамхүү тухайн үеийн тэр л “мэргэжилтнүүд” анхны бичиг үс­гүү­дийг зо­хиосон нь маргаангүй бөгөөд түүнээс бүр хожуу хэл шинжлэлийн ухааны үүсэл та­вигд­сан.
Миний бие 1996 онд төрийн бичгийн ту­хай УИХ-аар тусгайлан хэлэлцэхийн босгон дээр “Гайхамшигт хоёр бичигт минь гаж алдаа ч бий” нийтлэлээ “Засгийн газрын мэ­дээ” сонинд хэвлүүлж байв. Түүнээс хойш “Өнөөдөр” сонин хийгээд өөрийн хэв­лүүл­сэн уран зохиолын хоёр ч номдоо, мөн нийг­мийн сүлжээгээр саналаа олон удаа бичиж байсан билээ. Тиймээс эрт холын бичиг үс­­гийг зохиолцсон тухайн үеийн “инженер”-ийн сэтгэлгээгээр хэдэн үг бичсү.
Монгол бичиг сурах арга цагаан толгойн дарааллынхаа хувьд кириллээс давуу талтай нь үнэн. Монголын нийгмийн хөгжил дэв­шилд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн “мартаж болш­гүй соёл” гэдэг нь ч маргаангүй. Бич­­лэг, дуудлага зөрдөг, сурахад хүнд, тех­ни­кийн хэлний хувьд хоцрогдсон зэргээр шүүм­­жилж байгааг давтан нуршихаа больё. Ха­рин тэр бүр анзаардаггүй нэг гол дутагдал байдгийг хэлмээр байна.
Бурхан, байгаль хоёр хүний нүдийг тол­гойн хөндлөн чиглэлд цуваа байрлуулж, мөн үүний дагуу харааны шугамыг нь тог­тоож өгчээ. Хүмүүс хэвтээ хавтгайд толгой хө­дөлгөхгүйгээр 180 хэмийн секторт харж чад­даг. Харин босоо хавтгайд түүнээс бараг хоёр дахин бага өнцөг хардаг байна. Иймээс хүмүүс кирилл болон латин бичгийн хэд хэдэн үгийг, зарим нь бүтэн хэдэн мөрийг зэрэг харж, толгойгоо бараг хөдөлгөхгүйгээр хурдан уншдаг. Харин монгол бичгийг ун­шихад нэг бол хар нүд хамрын уг руугаа ойр­тож, хоёр нүдний харааны огтлолцлын цэг (фокус) нэг шугамд шилжих, нэг нүд гол үүрэг гүйцэтгэж уншихад хүрдэг. Үүнээс болж нүдний булчин хүчтэй ажиллаж, тархи амар­хан ядрах үндэстэй. Иймд монгол бич­гийг бага ангийн хүүхдүүдэд заамааргүй са­нагдана. Энэ талаар холбогдох бусад мэр­гэж­лийнхэн саналаа хэлэх биз.
Манай эрдэм боловсролтой зарим хүн уйгар­жин монгол болон кирилл бичгийн ун­ших, бичих чиглэлийг үйлдэл хөдөлгөөний зохи­цолтой холбон тайлбарлах гэж оролд­сон нь бий. Тэднийхээр бол кириллийг ун­шихад толгой сэгсрэн үгүйсгэх хөдөлгөөн хийд­гээрээ бэлгэдэлгүй муу, толгой дохиж зөв­шөөрсөн байдлаар унших тул монгол би­чиг дэлхийн бусад бичгээс давуу болох нь. Гэтэл ертөнцийн хөдөлгөөний дийлэнх олонх нь, үүний дотор хүн, амьтан, машины яв­дал, усны урсгал, үүлний нүүлт, одон гар­гийн хөдөлгөөн харьцангуй утгаараа цөм хөндлөн чиглэлтэй. Энэ ерөнхий зүй тогт­лыг ч дагаж хүмүүний харааны шугам тогтсон юм. Харин ямар нэгэн зүйл доошилж унахдаа босоо чиглэлтэй байдаг (байшин ну­рах, онгоцноос бөмбөг унах гэх мэт). Энэ та­лаас нь авч үзвэл үйлдэл хөдөлгөөний чиг­лэлд илүү зохистой нь кирилл бичиг гэж но­толж болох юм. Цаашлаад “Монголчуудад бо­­соо чиглэлтэй хөдөлгөөн, тийм бичиг илүү тааламжтай байдаг бол киног дээрээс нь доош чиглэлтэй гаргая” гэж мэтгэж ч бо­лох.
Инженер, архитектор, дүрслэх ур­ла­гийнхан илүү сайн мэддэг Алтан харь­цааны онол гэж бий. Энэ онолоор бол хүний нүдэнд хам­гийн тааламжтай хэлбэрийн харьцаа нь 1:0.67 (өргөн тийш 100 нэгж, өндөр талдаа 67 нэгж) байдаг. Зурагт, компьютерын дэлгэц хүртэл энэ харьцаанд зохирсон хөндлөн чиг­лэлдээ илүү өргөн байдаг юм. Энэ харьцаа хэвлэл, бичиг үсэгт хамаатай. Алив үйл хөд­лөлд баруун гар нь зонхилох болсон эрт­ний хүмүүс аяндаа л баруунаасаа зүүн тийш чиг­лэсэн бичгээ зохиожээ. Бичиг үсгээ хо­жуу зохиосон улс бусдаас ялгарахын тулд хой­ноосоо урагш, дээрээсээ доош чиглэсэн бич­гүүдээ зохиосон нь үнэн. Монголчууд кириллийг төрийн бичиг болгоод 90 шахам жил болсон. Одоо уйгаржин бичиг рүү буцах гэвэл төрөөс ардчилал, хүний эрх зөрчсөн албадлага болж, нийгэмд эсэргүүцэл өрнөх нь мэдээж. Иймд Монголын төр “Төрийн ал­бан хэргийг хос бичгээр хөтлөх хуулиа эр­гүүлэн татах нь зөв” гэх зарим хүний са­налыг дэмжиж байна. Өмнө нь ч хүмүүс энэ хуулийг эсэргүүцсээр ирсэн.
Ташрамд дурдахад, кирилл нь орос, бол­гар ч биш, латинтай нэгэн зэрэг үүссэн грек бичиг юм. Грекүүд энэ бичгээ одоо ч хэрэг­лэж буй. Оросууд өөрийн хэрэглэдэг бичгээ тэр хэвээр нь авахыг манайд тулгаснаас гад­на тухайн үед кирилл бичигт шилжих комиссын дарга байсан Ю.Цэдэнбал 20, Ц.Дам­динсүрэн 30 гаруйхан настай, ид хөө­рүүхэн үедээ байжээ. Кирилл бичгийн зо­хиомжид ч зарим алдаа гаргасан юм. Уг нь 1931 оны үед зохиогдоод оросууд зөв­шөө­рөөгүй гэх латин монгол бичиг нь илүү цэгц­тэй, хэдхэн дүрэмтэй байсан санж.
Бид одоо латин монголоосоо хоёрхон хял­бар санааг аваад кирилл бичигтээ оруулч­хаасай гэж бодогдном. Үүний нэг нь латин монгол бичигт я үсгийг y гэж тэмдэглээд, гий­гүүлэгч болгон эгшгээр амь өгч хэ­рэг­лэж. Бид үүнчлэн я үсгээ гийгүүлэгч талд нь авч, яа, яэ, яо, яу (ба, бэ, бо, бу гэдэг шиг) гэж шууд хэрэглэх юм. Хоёр дахь нь ки­рилл бичигтээ хоёр эгшиг нэмж оруулах. Латин монгол бичиг олон эгшигтэйгээрээ гайхамшиг. Зөвхөн эгшгүүдийг нь тэм­дэг­лэхэд а, д (ай-нэг авиагаар дуудах), е (э), i, о, т (ой-нэг авиагаар дуудах), ц (ө), u (у), ь (ү) гэсэн есөн эгшигтэй зохиогдсон нь хэв­лэлээс ойлгогддог. Даль гэхийг dдl, морь гэхийг mтr, манай гэхийг manд гэж бичиж байж. Латин монгол хэл олон эгшигтэй тул гадаадын ямар ч хэлийг галиглахад зовлон үгүй ажээ.

Ш.Төрбат
МЗЭ-ийн гишүүн, техникийн ухааны доктор