“Хөх сувд-2025”-ын чимэг нь далай ээжийн мөсөн сийлбэрүүд

Манай улс өвлийн аялал жуулчлалын нэ­рийн хуудас болсон “Хөх сувд-2025” мөс­ний баяраа 24 дэх жилдээ тэм­дэг­лэж байна. Үзэсгэлэнт байгаль, онгон дагшин уул нурууд, өндөр хөх сарьдгууд, цэнгэг усаараа гай­­хагд­сан далай ээжийн мөсний баярыг энэ сарын 13-нд Хөвсгөл аймгийн Хатгал тосгоны Хүй толгойн урд Хайчийн аманд эхлүүлсэн юм. 24 жилийн хугацаанд ганцхан удаа зав­сар­ла­сан энэ­хүү мөсний баярыг зорин очих ая­лагч­дын тоо жил ирэх тусам нэмэгдсээр буй. Тод­руул­бал, өнгөрсөн жил “Хөх сувд-2025”-д гадаад, до­­тоо­­дын 50 мянга орчим жуулчин иржээ. Ха­рин өнөө жилийн бая­рын эхний гурав хоногт 15 мянга орчим жуул­чин зорин очсоныг тус айм­гийн ЗДТГ-ын­хан он­цол­сон юм. Нутгийн иргэд, дотоодын ая­лагч­даас гад­на БНСУ, Япон, ОХУ, АНУ, БНХАУ, Авст­рали, Вьет­нам, Польш, Канад зэрэг орноос жуул­чид ол­ноор зорин очжээ. 

Нэг дор хэт олон хүн цуглуулахгүйн тулд 10 хоног зохион байгуулахаар болжээ

Мөсний баярыг санаачлагчдын нэг, био­ло­гийн ухааны доктор Ж.Оюунмаа “Эл бая­рыг 1999 онд анх миний нөхөр Д.Лхаг­вацогт Жиг­лэ­­­гийн орчмыг хариуцсан байгаль хам­гаалагч байх­­­­даа санаачилж, тусгай хам­гаалалттай га­зар ажил­­­лаж байсан мэргэ­жилтнүүд, дар­га Ж.Тө­мөр­­сүх бүгд дэмжиж зохион бай­гуул­сан түүх­тэй. Анх Хатгалаас 80 км-ийн зайд хийж байлаа. Бай­­­галь хам­гаа­лагчид болон иргэдийн дунд “дайн” үүссэн үе. Тиймээс нутгийнхан нэгдэж бай­­­галиа хам­гаалъя, уламжлалт далайн тээвэр мо­рин чаргаа сэргээе гэж Хөвсгөл далайн ба­руун эргийн нутгийн иргэдтэй хамтран зохион бай­гуулж байсан юм. Мөсөн дээрх олс таталт, гар урлал гээд олон үзүүлбэртэй. Дараа жилээс нь “Хангарьд” жуулчны бааз зохион байгуулсан. Мөсний баяраар бохирдол ихээр үүсдэг учраас олон хүн эсэргүүцдэг. Иймд үүнээс сэргийлэх зорилгоор өнөө жил нэг дор олон хүн цуглуулж, даац хэтрүүлэхгүй, тараан ху­ваа­рилах, нутгийн ир­гэдэд орлого олоход нь дөхөмтэй байх зэр­гийг тооцож 10 хоног зохион байгуулж бай­на. Хөвсгөл нуурыг хөх сувд гэс­ний учир нь мөс­ний өнгөтэй холбоотой. Хөвс­гөл бол дэл­хийн хамгийн цэнгэг устай нуур. Дэл­­хийн хаана ч байхгүй гайхамшигтай нуур энд бий. Өвөл бо­лохоор нуурын мөс гүн цэнхэр өн­­гөтэй болдог. Тий­мээс Хөвсгөл нуурын сайх­ныг, мөсний тун­галгийг харсан хүмүүс шил, толь шиг тун­галаг юм хэмээн дуу алддаг. Гадаа­дын­­хан үүнийг л үзэх гэж зорьж ирдэг” гэсэн юм.
Нээлтийн үеэр тус аймгийн Засаг дар­гын ор­­логч Ц.Гансүх мөсний баярын үйл ажил­ла­гааг Хөвсгөл аймгийн “Амьдрах орчноо сайж­руулж, өрхийн үйлдвэрлэлийг дэмжих жил” уриал­­гатай уялдуулан зохион байгуулж буйг он­цолсон. Мөн тэрбээр “25 жилийн тэртээ 10 гаруй чаргатай морь уралдуулж эхлүүлсэн энэ­хүү үйл ажиллагаа хэдийн 50 мянган хүн зо­рин ирдэг, дэлхийн 15-17 орны жуулчид тогт­мол оролцдог олон улсын арга хэмжээ болон өр­гөж­жээ. Статистик мэдээллээр 2024 онд ая­лал жуулчлалын салбарт үйл ажиллагаа эр­хэлж буй иргэн, аж ахуйн нэгжид хоёр тэрбум гаруй төвлөрүүлсний багагүй хувийг эл үйл ажиллагаанаас олж, эдийн засгийн үр ашгийг нь иргэд хүртсэн. Цаашид төрөлжсөн аялал жуулч­лалыг хөгжүүлэх, эвент арга хэмжээг нэ­мэгдүүлэх, Хөвсгөл нуурыг хамгаалах, стан­дарт­тай аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд онц­гой­лон анхаарч ажиллах болно” хэмээсэн.
Тус аймгийн ЗДТГ-ын Хөгжлийн бодлого тө­лөвлөлт, хөрөнгө оруулалтын хэлтсийн дар­га Д.Базардамбуу “Хөвсгөл аймгийн Засаг дар­гын захирамжаар мөсөн фестиваль зохион бай­гуулах комисс байгуулсан. Аймгийн ЗДТГ, төрийн бусад байгууллага хамтран мөсөн ур­лан байгууллаа. Ингэхдээ Монголын газрын зургаар дүрсэлж, гэрэлтүүлгээр хүрээлж улсын хил хязгаар шиг харагдуулахаар хичээсэн. Бая­­рын 10 хоногт орол­цогчдоо уйдаахгүй, ши­нэ­лэг байл­гахад ихээхэн анхаарч, өдөр бүр сонин со­дон арга хэм­жээ зохион байгуулахаар тө­лөв­лө­лөө” гэв.
Нар бүлээнээр ээж, зөөлөн салхи сэвэлзсэн  өд­рүүдэд Хөвсгөл нуурыг зорин очсон ая­лагч­дын олонх нь нүд гялбуулам цагаан цас, тун­галаг мөсөн дээр цаа унаж, сарлагтай зургаа ав­хуулах аж. Аялагчид мөсөн урлалын тэмцээн болон тахтай морин чарганы уралдаан үзсэн бө­гөөд олонх нь сэтгэл хангалуун байлаа. Далай ээжийн тунгалаг мөсөөр хийсэн сийлбэрүүд тус наадмын чимэг болж, зорин очигсод нүдээ баяс­­гаж, зургаа татуулдаг уламжлал хэдийн тогт­жээ. “Монголын гайхамшиг” мөсөн ур­ла­лын тэмцээнд 10 гаруй уран бүтээлч өрсөлд­сө­нөөс Д.Цэрэнбатын бүтээл шилдгээр шалгарч, тэр­гүүн байрын шагнал хүртэв. Тэрбээр “Би энэхүү баярт дөрөв дэх жилдээ оролцож буй. Ингэхдээ тэргүүн байрын шагнал гурван удаа хүртсэн. Энэ удаад “Монголын бахархал” бү­тээ­лээрээ оролцлоо. Хүн төрлийг олох нь зүү­ний үзүүр дээр будаа тогтохтой адил ховор хувь заяа гэж монголчууд ярьдаг. Энэ утгаараа бү­­тээ­лийнхээ гол цөм хэсгийг эрхий хурууны хээ­гээр төсөөлүүлэн хийлээ. Харин голд нь дэлгэсэн тэрлэг шиг эх орныхоо газрын зургийг сийлж, дотор нь дөнгөж бүрэлдэж буй ургийг дүр­сэллээ” хэмээв. Д.Цэрэнбат нь зөвхөн “Хөх сувд-2025” бус, олон улсын чансаа өндөр олон тэм­цээнд эх орноо төлөөлөн оролцож, тэргүүн, дэд байрын шагнал хүртсэн уран бүтээлч юм.
Түүний бүтээлийг гайхан биширсэн иргэд урд нь зургаа авхуулахаар дугаарлан зогсоно. Түүнч­лэн Д.Цэрэнбатаар ахлуулсан багийнхан мөсөн өргөө, баримал, таваг гээд л мөсөөр хийж болох бүхнийг урласан нь өнөө жилийн бая­рын нэгэн онцлог байсантай маргах хүн үгүй биз. Тэдний урласан мөсөн тавган дээр Улаан тай­гын брэнд бүтээгдэхүүнүүдийг байрлуулж, дэр­гэдүүр өнгөрөх олныг дайлж байлаа. “Мөсөн тав­гаас тайгын жимс амтлах нь тансаглал” хэ­мээн аялагчид олзуурхах аж. Ийнхүү “Мон­голын гайхамшиг” мөсөн урлалын болон тэ­шүү­рийн тэм­цээн, тахтай морин чарганы уралдаан, Хөвс­гөл нутгийн олон угсаатны урлагийн тог­лолт зэ­рэг олон сонирхолтой арга хэмжээ зо­хион бай­гуул­лаа. Уг тоглолтод Хөвсгөл аймгийн өн­цөг булан бүрээс халх, дархад, хотгойд, уриан­хай угсаатныг төлөөлсөн 50 гаруй ардын авь­яас­тан иржээ.
Мөсөн өргөөний дотор “Бамбуу” явуулын рес­­тораныхан хэдийн төвхнөжээ. Жуулч­дад ха­луун кофе, пицца зэргээр үйлчилнэ. Ингэхдээ хам­­гийн богино хугацаанд амт, чанар сайтай бү­тээг­дэхүүнүүдийг хэрэглэгчдийн гарт хүргэх зо­рилготой гэнэ. Тухайлбал, тэд нэг минут 30 секун­дэд болдог пицца, халуун чацаргана зэр­гээр үйл­чилж байлаа. Харин нар бууж, үдэш болоход мө­сөн хотхоныг тойруулж байгуулсан Мон­гол ор­ны газрын зураг өнгө өнгөөр гэ­рэл­тэх нь со­нир­холтой.

Онгон дагшин байгалиа хамгаалах баяр

“Хөх сувд” мөсний баярыг санаачлагчдын нэг Улаан тайгын тусгай хамгаалалттай газрын захир­гааны дарга, Байгаль орчны гавьяат ажил­тан Ж.Төмөрсүх 2000 онд анх зохион бай­гуулах­даа Хөвсгөл нуурыг хамгаалах, олон нийтэд сурталчлах, нутгийн иргэдийн уламжлалт ахуй амьдралыг сэргээн хөгжүүлэх, өвлийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх зорилго тавьжээ. Анх зургаан морин чарганы уралдаанаар эхэлсэн уг арга хэмжээ өдгөө 200 морь чарга, 25 тахтай морин чарганы уралдаан болж өргөжсөн байна.
Эл өдрүүдэд Хөвсгөл нуурыг тойрон морин чарга, морь, тэмээ, сарлаг, цаа унуулж байв. Ойролцоогоор 500 метр буюу нуурын зүүн эр­гээс “Сүхбаатар” хөлөг онгоц хүртэл унахад 10-15 мянган төгрөг. Харин дэргэд нь зогсож зураг да­руулахад таван мянган төгрөг юм байна. Энэ төрлийн үйлчилгээ үзүүлж буй 20 орчим хүн байснаас хамгийн залуу нь тус аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын  сургуулийн зургаадугаар ангийн сурагч Г.Сайханбаяр. Тэрбээр “Олон хүн унаж үзэх учраас хамгийн номхон хоёр морио сонгосон. Би гурван настайдаа морь унаж сурсан. Мөсний баярын эхний гурван өдөрт 300 орчим мянган төг­рөг олсон. Би эл баярт хоёр дахь жилдээ орол­цож буй. Өнөө жилийн тухайд 10 хоног зохион байгуулж буй учраас ачаалал харьцангуй бага байна. Өмнө нь хоёр хоног болоход морин чарганд суух хүний урт дараалал үүсдэг байсан” гэлээ.
Тус баярт оролцогчдын олонх нь үндэсний хувцсаараа гоёсон бөгөөд тэдний дундаас Хөвс­гөл аймгийн Рашаант сумын иргэн Д.Хан­гарьд илт ялгарах аж. Үндэсний дээл хувцсаа бүрэн өмс­чихсөн тэрбээр төв тайзан дээр магтаал ун­шиж, ерөөл хайрлах аж. Аав нь гарын ур дүйтэй нэгэн учир хүүгийнхээ төдийгүй гэр бү­лийнхнийхээ хувц­сыг өөрөө хийдэг гэнэ. Д.Хан­гарьд ааваасаа сур­сан магтаалаараа өнөө­гийн жилийн “Хөх сувд 2025” мөсний бая­рыг өнгөлсөн нь энэ. Тэрбээр “Та­ван хошуу ма­лын магтаалыг гурав хоногт сурсан. Уг нь аав­тай­гаа хамт энэ тоглолтод оролцох бай­сан ч ам­жихааргүй болсон юм. Тэгээд л миний хүү очиж магтаалаа уншаад ир гээд шинэ дээл, хантааз хийж өгсөн. Аавынхаа урласан дээлээр гоёж, нутгийнхаа тайзан дээр магтаал унших үнэхээр омогшим байлаа” хэмээв.
Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур сумын цаатан Н.Ганбат “Хөх сувд”-д оролцохоор зүүн тайгаас Жанхайн цагаан эрэг хүртэл 200 гаруй км зам туулж иржээ. Тэрбээр “Шар, хар, цагаан 10 гаруй задь цаатай ирсэн. Манайх ам бүл долуулаа. Та­ван хүүхдээс хоёр нь цаа малладаг. Өвөл цаа­гаа уналга, эдэлгээнд ашиглана. Харин зун 30-40 мянд цаагаа саана. Нэг цаанаас 200 грамм гэхээр нэг удаад зургаан литр орчим сүү саадаг юм. Өдөр, орой гээд гурван удаа саана. Мөн зуны цагт гар урлал хийж борлуулдаг. Ингэхдээ цааны эврэн түл­хүүрийн оосор, хүзүүний зүүлт гэх мэт олон төр­лийн бүтээгдэхүүн хийнэ. 20-200 мянган төг­рөгөөр борлуулж байгаа. Гэхдээ мон­голчууд бус, жуулчид л голчлон худалдан авдаг” гэлээ.

Бараа, бүтээгдэхүүнээ жуулчдад өндөр үнээр “шахав”

Уг баярын үргэлжлэх хугацааг 10 хоног бол­гон уртасгасан нь нэг талаас мөсний даац хэт­­рэх, хэт төвлөрөл үүсэх зэрэг асуудлыг шийд­­вэрлэсэн. Гэвч нөгөө талаас хэт урт ху­га­цаанд зохион бай­гуулах нь худалдаа эрхэлж, үйл­чилгээ үзүүлж буй хүмүүст хүндрэлтэй бай­гааг иргэд хэлсэн юм. Хөвсгөл нуурын хөвөө­гөөр худалдаа эрхлэх зо­риу­лалттай хэсэг гаргажээ. Тэнд Монголын өн­цөг булан бүрээс ирсэн 30 орчим худалдаа эрх­лэгч байв. Бүгд л нутгийнхаа онцлогийг шин­гээ­сэн бүтээгдэхүүн борлуулах аж. Тухайлбал, хөвс­гөлчүүд “сармай дээлт” чихэр, утсан загас, дун, цааны эврэн бүтээг­дэхүүн борлуулна. Харин Дор­ноговиос ирсэн худалдаачид энергийн зүүлт, бу­гуйвч, мо­дон хэрэглэл зарах бол Архангайнхан ааруул, өрөм худалдах аж.
Уг нь аялал жуулчлалыг дэмжиж, Монгол ор­ноо сурталчлах зорилготой баяр. Гэтэл тэнд урд хөршөөс авчирсан эрээн алаг ороолт, мал­гай, шилэн хөөрөг өргөнөөр худалдах аж. Тэгэх­дээ бүр жуулчдад хэт өндөр үнээр “шахаж” буй нь анхаарал татав. Жишээлбэл, онлайн худал­дааны сайтад 20 юань гэх шилэн хөөргийг 80 мян­ган төг­рө­гөөр борлуулж байлаа. Бараа, бү­тээг­дэхүүнийг ин­гэж хэд нугалан зарж буйд ир­гэд унтууцаж байсан юм.
Өнөө жил иргэд автомашинаа нуурын мө­сөн дээр бус, эрэг дагуулан байршуулахаар шийд­­­­сэнийг олзуурхууштай. Харамсалтай нь, хэт амарч­лах, тайз руу дөхөх зорилгоор ав­то­­ма­­шинаа зориулалтын хэсэгт бус, мөсөн дээр тавих тохиолдол цөөнгүй гарсан. Ингэж мө­сөн дээр машинаа байршуулах нь иргэдэд тээр­тэй­гээс гадна Хөвсгөл нуурын усыг бохирдуулах эрс­дэл­тэй. Учир нь автомашины утаа нь хар ту­галга, хөө тортог, бензин, азотын давхар исэл зэ­рэг 260 гаруй төрлийн хорт бодис ялгаруулдаг гэ­сэн судалгаа бий. Мөн нуурын эрэг орчмоор мал, амьтнаа байршуулж, худалдаа наймаа эрх­лэх хэсэг тохижуулсан нь сайшаалтай ч үзэгч олон тайз руу морь, цаатайгаа явах, амьтдаа шээл­гэх нь нийтлэг байв. Зөвхөн баярлаж наа­дах бус, Хөвс­­гөл нуурыг хайрлан хамгаалж, үеийн үед өв­лүүлэн үлдээх нь “Хөх сувд” мөсний баярын гол зо­рилго билээ.

Мөсний баярын өдрүүдэд цаг агаар дулаан байсан учраас нуурын зарим хэсэгт цагаан хил гарснаар Хүслийн хаданд хийхээр төлөвлөсөн нээл­тийн ёслолыг цуцалсан. Иймд аймгийн Онц­­гой байд­лын газрынхан болон Тээврийн цаг­даа­гийн албаныхан туг хатгасан бүсээс гарч, зав товч­лох, цаг хожих нэрээр мөсөн дээ­гүүр тээвэр хийхгүй байхыг анхаарууллаа. Тодруулбал, эхний тав хоногт 1800 орчим тээврийн хэрэгсэл 15 мянга орчим иргэний бөөгнөрөл үүссэн бөгөөд зам, тээврийн хоёр осол бүртгэгджээ. Хэдийгээр өв­лийн дугуйтай ч мөс барьцалдах чадвар муу­тай учраас хурдаа тохируулан хөдөлгөөнд орол­цохыг айм­гийн Онцгой байдлын газрынхан сэрэмж­лүүлж байв.

У.Цэцэг