Регистрийн дугаар бүх шатанд алдагдсаар байх уу

Хэдхэн хоногийн өмнө хүүхдийнхээ сим кар­тыг сэргээхээр “Юнител”-ийн нэгэн сал­барт очлоо. Үйлчилгээний ажилтан нэгж авахаар ирсэн ахмадууд болон сим карт сэр­гээлгэхээр хандсан иргэдийн утасны болон ре­гистрийн дугаарыг асууж, тэрүүгээр нэг ори­лох. Үйлчлүүлэгчид ч түүнд нь огтхон ч цаар­га­лахгүй бөгөөд олон хүний дунд өөрсдийн ху­вийн мэдээллийг хээвнэг хэлж байх юм. Ми­ний үйлчлүүлэх дугаар ч болж сандалд суув. Үйлчилгээний ажилтан бусдын адил надаас дээрх мэдээллүүдийг хэлэхийг шаардах нь тэр. Зүй нь бол иргэний үнэмлэх аваад л сим карт сэр­гээчих байтал намайг хувийн мэдээллээ ол­ны өмнө хэлэхийг шаардах учиргүй билээ. Үүнийг нь хэлж, зохих ёсны шаардлага тавьтал “Бүх хүн мэдээллээ хэлээд л үйлчлүүлдэг. Та ямар маягтай юм бэ. Хүнд ажил удаад байх юм. Дуу­гүй регистрийн дугаараа хэл” гэж загнуулав. Хүмүүс яагаад өөрсдийн амин чухал, хувийн мэ­дээллээ хаа хамаагүй байгууллагад, хүмүүст чанга гэгч нь зарлахдаа юманчинээ боддоггүй юм бол. Ер нь ямар мэдээллийг хувийн нууцад ха­мааруулж, хамгаалах ёстой байдаг вэ гэдгийг нийтээр мэддэг, түүнийгээ хадгалах соёлд суралцах цаг болжээ.
БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлөөс 1984 онд Хүн амын автоматжуулсан төв регистрийг байгуулах зарим арга хэмжээний тухай 274 дүгээр тогтоолыг баталж, Статистикийн төв га­зарт Хүн амын регистрийн товчоог байгуулсан түүх­тэй. Уг товчоо нь хүн амд регистрийн ду­гаар олгох замаар тэдний хувийн мэдээллийг цуглуулан боловсруулах, ашиглах ажлыг гардан хийж эхэлжээ. Үндсэндээ 1988 оноос Монгол Улсын харьяат иргэнд регистрийн карт хөтөлж, үүнийгээ гэр бүлийн бүртгэлтэй нь холбон, лавлагааны системийг үүсгэсэн аж. Тухайн үед манай улс 18 аймагтай байсан тул нэрүүдийг нь цагаан толгойн үсгийн дараалалд оруулан, Ё, Ө үсгийг алгасан иргэдэд регистрийн дугаар ялган олгож байжээ. Регистрийн дугаарын эхний хоёр үсэг нь тухайн хүнийг хаана төрснийг илтгэдэг. Тодруулбал, эхний үсэг нь регистрийн дугаар олгосон аймаг, дүүргийн код, дараагийн үсэг нь сум, хороог төлөөлдөг гэнэ. Тэгвэл регистрийн дугаарын эхний зургаан орон нь иргэний төрсөн он, сар, өдөр байдаг бол долоо дахь тоо нь ту­хайн хүний хүйсийг илтгэдэг гэдгийг иргэд тө­дий­лөн мэддэггүй аж. Харин найм дахь тоо нь хя­налтын код бөгөөд регистрийн дугаарын үсэг, тоонуудыг өөрчлөх, алдагдахаас хамгаалдаг юм байна. Өөрөөр хэлбэл, регистрийн дугаар нь хүн бүрийг ялган таних зориулалттай, дахин дав­тагдашгүй бүтэцтэй, иргэний хувийн бүх мэ­дээллийг агуулдаг учир хадгалж, хамгаалах ёстой зүйл гэсэн үг. Гэтэл иргэд, төрийн, хувийн гээд бүх шатны үйлчилгээний байгууллагууд ре­гистрийн дугаарыг бараа шиг л арилжиж, солил­цож байна. Тэр дундаа хувь хүний нуу­цыг хадгалж, хамгаалах үүрэгтэй төрийн бай­гуул­­лагууд нь иргэдээс олны дунд амин чухал мэ­дээл­лээ хэлэхийг шахаж шаарддаг нь ха­рам­сал­тай.

Эмнэлгүүд хамгийн аюултай

Өрхийн эмнэлгээс эхлээд бүх шатны эрүүл мэн­дийн байгууллагад иргэдийн регистрийн ду­гаарын нууцлал хамгийн их алдагддаг. Хүүх­дээ үзүүлэхээр очиход “Регистрийн дугаарыг нь хэл” гэдэг. Уг нь бол хүүхдийг төрөхөд нь өг­дөг эрүүл мэндийн ягаан картад нь бүх мэдээ­лэл нь байдаг атал эмч нар түүнийг нь сөхөж үзэхээс залхуурсандаа иргэдээс ийн асуудаг. Дүүр­гийн эмнэлэгт үйлчлүүлэх дугаар авахад, шинжилгээний бичгээ эмч нараар “уншуулах” болоход, эргэн үзлэг хийлгэх бүрд л регистрийн дугаар нэхэж, залхаах. Тэгсэн хэрнээ сайд, дарга нар нь “Бүх эмнэлэг цахимжсан, хурууны хээ унш­даг болсон. Иргэдээс одоо иргэний үнэмлэх, ре­гистрийн дугаар нэхэх шаардлагагүй боллоо” гэх мэтээр ярьж, сурталчлах. Гэтэл бодит бай­далд энэ бүхэн хэрэгждэггүй, хурууны хээ ун­шигч нь ч ихэнхдээ ажилладаггүй. Ийм то­хиол­долд эмнэлгүүдийн бүртгэлийн ажилт­нууд үйлчлүүлэгчдээс иргэний үнэмлэхийг нь аваад л асуудлыг шийдчихэж болмоор. Харам­сал­­тай нь, огт тэгдэггүй, өчнөөн олон хүн дугаар­лаж бай­хад л регистрийн дугаараа хэл гэж шаард­даг, хэлэхгүй бол дараагийн хүнд үйл­чил­нэ гэж сүр­дүүлдэг. Бүх эмнэлэгт ийм да­рамтын сис­тем үйлчилдэг. Энэ зөрчлийг арил­гахад хаана хаанаа анхаармаар болжээ.
Саяхан “Интермед” эмнэлгийн цахим сис­­­тем хакердуулж, үйлчлүүлэгчдийн бүх мэ­дээ­­лэл алдагдсан. Үүнд одоо болтол хэн ч ха­риуц­лага хүлээгээгүй, иргэд л хохироод үлдэв. Хэзээ нэгэн өдөр миний, чиний, таны регистрийн дугаар, өвчний түүхээр далимдуулж дарамтлах, мөнгө нэхэх эрсдэл гарахыг энэ жишээ баталж буй юм. Эл асуудал сөхөгдөхтэй зэ­рэгцээд эрүүл мэн­дийн цөөнгүй байгууллага ха­кердуулсан байж болзошгүй талаар ч Цахим хөг­жил, ин­новац, харилцаа холбооны яамнаас мэдээл­сэн. Ийм чухал мэдээллийг салбарын яам­наас өгч, анхааруулсан байхад даанч үүнийг хэн ч тоо­сонгүй, уг асуудал тэгсхийгээд мар­таг­дав.
Ер нь төр хүний хувийн нууцыг олигтой хад­галдаг ч юм шиг хороо, дүүргээсээ эхлээд ре­гистрийн дугаар нэхэж авахаа болих хэрэгтэй. Иргэд, олон нийттэй харилцах 11-11 төвд гом­дол, санал хэлэх төдийд ч хүмүүсээс энэ мэ­дээллийг шаарддагаа зогсооё. Гэр хорооллын айлууд түлэх нүүрсээ авахдаа хүртэл бүх мэ­дээллээ төрд тушааж байна. Энэ мэт бүх зүйлд хүний хувийн мэдээллийг цуглуулан, ашиглаж болохгүй гэдгийг Хүний хувийн мэдээлэл хам­гаалах тухай хуульд ч заасан. Гэсэн ч уг хуу­лиа хэрэгжүүлэхгүй байна. 
Тэгвэл иргэд регистрийн дугаараа ямар то­хиолдолд бусдад ашиглуулах, өөрөө хэрэглэх шаард­лагатай талаар мэдээлэл хүргэе. Монгол Улсын иргэдэд регистрийн дугаар олгох, өөрчлөх, хүчингүй болгоход Улсын бүртгэлийн ерөн­хий газрын даргын 331 дугаар тушаалыг баримталдаг аж. Регистрийн дугаарыг иргэний үнэмлэх, гадаад паспорт, түүнтэй адилтгах баримт бичиг, улсын бүртгэлийн гэрчилгээ, банкны хадгаламжийн дэвтэр, данс нээж, хаах, бүх төрлийн даатгал, жолоочийн үнэмлэх, эд хөрөнгө өмчлөх, эзэмших эрхийн гэрчилгээ, утасны дугаар авах, нэр шилжүүлэх гэх зэрэгт ашиглах хуультай. Харин шинээр олгохдоо дөнгөж төрсөн хүүхэд, Монгол Улсын харьяат болсон гадаад хүн, өмнө нь регистрийн дугаар авч байгаагүй иргэд, мөн регистрийн дугаараа өөрчлүүлэх үед, шүүхийн шийдвэрээр тухайн иргэний төрсөн он, сар, өдөр, насыг өөрчлөн тогтоосон, мэдээллүүд нь архивын нотлох ба­рим­таас зөрүүтэй, давхардуулж олгосон бол ши­нэч­лүүлэх эрхтэй гэнэ.

Дурын байгууллага регистр нэхэж, дарамталдаг

Хүний утасны болон регистрийн дугаар, и-мэйл хаяг зэрэг хувийн мэдээллийг дурын бай­гууллага, хувь хүн бүртгэж, ямар нэг нууц­лал­гүйгээр хадгалж байдаг. Гэр ахуйн барааны дэл­­гүүрээс бүтээгдэхүүн авахад хүртэл утас­ны болон регистрийн дугаар бичүүлж авч бай­на. Хөнгөлөлтийн карт захиалахад хүртэл эл мэдээллийг шаарддаг. Барааны, бусад дэл­гүү­рийнхэн ч худалдан авагч нарын регист­рийн дугаарыг бүртгэх эрхгүй. Тийм байхад иргэд хээв­нэг бичээд л өгчих юм. Төрийн болон ху­вийн байгууллагуудын оффис руу нэвтрэхэд ч үүдний харуул, хамгаалагч нар нь регистрийн ду­гаар бүртгэдэг. Аль нэг банк, зуучийн газар, үл хөдлөх хөрөнгийн компани руу ажил хэргийн, амин чухал уулзалтаар орсон ч регистрийн дугаар нэхэж, залхаасаар буй. Хамгийн гол нь дээр хэлсэнчлэн иргэд үүнд нь ер цааргалахгүй, ингэ, тэг гэхэд нь дуугүй л зөвшөөрч, хэл гэсэн бол­гонд нь регистрээ зарлаад бүр сурчихжээ.
“Ковид-19” өвчний үед монголчуудын ре­гистрийн дугаар нийтээрээ маш их алдагдсан шүү дээ. Байгууллага, аж ахуйн нэгжүүд рүү нэвт­рэх бүрдээ, дэлгүүр орох болгондоо, цаг­даатай таарах үедээ гэхчлэн бүгдэд нь регист­рийн дугаараа хэлдэг байв, тэгэхийг төр засгаас ч шаардсан. Хувь хүний нууцтай холбоотой эдгээр мэдээллийг дурын хүн авах, санаатай болон санамсаргүй байдлаар бусдад тараахад уг нь хуулийн хариуцлагатай юм. Тиймээс он­цын чухал шаардлагатай биш л бол бусдад регист­рийн дугаараа өгөхгүй байх хэрэгтэйг мэр­гэж­лийн байгууллагууд ан­хааруулж байна.
Иргэд энэ мэт регистрийн болон утасны ду­гаараа нууцалдаггүй, хаа хамаагүй зарлаж явд­гаас үүдэн өөрсдөө олон эрсдэлтэй нүүр тулдаг. Жишээ нь, та регистрээ бусдад хэлснээр цахим хаяг, банкны нууц үг зэрэг хувийн мэдээллүүд чинь давхар алдагдаж, мөнгөө залилуулах бол наад захын асуудал болчхоод буй. Банк, харил­цагч байгууллагуудын и-мэйл хаягийг дуу­райл­ган, тан руу хүсэлт, зурвас илгээх байдлаар ху­вийн мэдээлэлд чинь халдан, санхүүгийн төрөл бү­рийн луйвар хийх үзэгдэл өдгөө тү­гээмэл бол­сон.
Сонгуулийн үеэр мөн регистрийн дугаарын нууц­лал хамгийн их алдагддаг. Та, бидний ойр дотнын хүн сонгуулийн сурталчилгааны ажил хийх нэрийдлээр гэр бүлийнхнийхээ бо­­лон хамаатан садан, эргэн тойрныхныхоо ре­гист­рийн дугаарыг нэхэж аваад, жагсааж би­чин штаб­даа тушаачихдаг шүү дээ. Гэтэл үүнийг эсэр­гүүцэх хүн байдаг бил үү. “Эгч минь, ах ми­нь, хөөрхий минь ажил хийж байхад нь ганц ре­гист­рийн дугаар харамлаад яах вэ” гээд л ху­вийн нууцаа хэлчихдэг. Сонгуулийн үеэр дэв­­шигч нарт яагаад регистрийн дугаар хэрэг бол­дог гээч. Тэдний саналд нөлөөлөх, мөн энэ­хүү дугаараар сонгуулийн саналыг “хө­дөл­гө­дөг” байхыг ч үгүйсгэхгүй гэдгийг судлаач нар харддаг. Харин иргэд үүнд ач холбогдол өг­дөг­гүй.
Монголчуудын регистрийн дугаарыг гадаа­дын сайтад 700-хан ам.доллароор арилжиж бай­­на гэхэд ч гайхах хүн бараг байгаагүй. Уг нь манай улс хувь хүний нууцыг хамгаалахтай холбоотой хууль, эрх зүйн орчин бүрдүүлсэн. Даанч төрийн бүх шатанд хуулиа мөрддөггүй, хүний хувийн мэдээллийг зад­руул­даг, зар­луул­даг. Хувийн байгууллагууд нь ч хуулиас дав­сан эрх мэдэлтэй, хүмүүсийн анхдагч, амин чухал мэдээллийг дур зоргоороо цуглуулж байхад хэн ч хариуцлага тооцдоггүй.