Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын дарга, цэрэг нар хүнийг “өнгө мөнгө”-өөр хэмждэг бололтой. Ажлын байр бий болгож, бизнесээ хөл дээр нь босгон дэнчигнэж яваа жижиг дунд үйлдвэрлэгчдэдээ хэрхэн хатуурхдагийг бид бүгд мэднэ. Хэдхэн сар л нийгмийн даатгалаа төлөөгүй бол байгууллагынх нь дансыг битүүмжилж, “хяхаж хавчдаг” гэдгийг жижиг дунд үйлдвэрлэлийнхэн хэлдэг. Гэтэл хэдэн тэрбумын хөрөнгөтэй эрхмүүдэд бол дэндүү “номхон” бололтой.
Учир нь “Баян Базараа” болтлоо алдаршсан “Алтайн хүдэр” ХХК-ийн захирал Р.Базарын балаг өнөөдөр ч дуусахгүй нь. Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал алдаж, өч төчнөөн хүний амиар туг “тахидаг”, Монголын баялгийг цөлмөж, нөхөн сэргээлт хийдэггүй гээд нэрлээд байвал дуусахгүй. Тэдэн дундаас нийгмийн даатгал дээрээ луу унжиж, хүмүүсийг хамгийн ихээр хохироодог явдал юм.
Тэрбээр ажилчдынхаа нийгмийн даатгалыг төлөлгүй явсаар 15 гаруй тэрбум төгрөгийн хур үүсгэсэн. Үүнийгээ одоо болтол төлөөгүй гэдгийг ажилчид нь мэдэгдлээ. Түүний уурхайд ажиллаж байсан иргэн Г-ээс энэ талаар тодруулахад “Би том машины жолооч. Төв аймагт байдаг уурхайд нь 2023 оны зун ажилласан. Нийгмийн даатгалаа ажилчдынхаа цалингаас суутгадаг хэрнээ цаанаа огт төлдөггүйг нь мэдсэн. Бараг сүүлийн 10-аад жил төлөөгүй юм байна лээ. Тэрийг нь мэдээд ажлаасаа гарсан. Одоог хүртэл ажилласан хугацааны маань нийгмийн даатгалыг төлөөгүй байна” гэв.
Ингээд хэдэн мянган ажилтан нь цалингийн зээл ч авч чадахгүй, эрүүл мэндийн үйлчилгээ ч авч чадахгүй хэрнээ цалингаасаа шимтгэлээ хасуулсаар өдийг хүрч байна. Ажилчид нь насны эцэст тэтгэвэр ч үгүй хоцорч магадгүй болоод байгаа аж. Алтайн Хүдэр, Их Говь Инерги, Заамарын алтны уурхай, Хөвсгөлд жуулчны бааз гээд олон охин компаниудын ажилчид нь ийн хохирсоор байна. Хамгийн сонирхолтой нь, банкныхаа ажилчдын нийгмийн даатгалыг яг тас төлдөг гэх. Тухайлбал, өөрийнх нь байгуулсан Тээвэр хөгжлийн банкных нь ажилтан “Бидний нийгмийн даатгал цаг тухайд нь төлөгддөг. Нэг ч удаа хоцроож байгаагүй” гэж батална лээ. Банкны ажилчдынхыгаа ийн төлж, хөдөө уурхайд тоос шороотой холилддог ажилчдаа ялгаварлан гадуурхдаг гэдгийг ч тэд хэлж байв. Түүний “луу унжилт” зөвхөн үүгээр зогсохгүй. Монголын тэргүүн баячуудын эгнээд багтдаг Р.Базараа захирал 2012 онд орон нутагт төлөх ёстой газрын төлбөр болох гурван сая төгрөгөө төлөхгүй бултсан хэмээн сумынх нь Засаг даргын Тамгын газрын дарга гомдоллож байсан удаатай. Үүгээр зогсохгүй ус баялаг ашигласан, агаарын бохирдлын гээд сардаа төлөх ёстой 15 сая төгрөгийн татвараа ч цаг тухайд нь төлдөггүй гэнэ.
Инфляцын шуурга, материалын хомсдол, өрсөлдөөн, татварын дарамт гэх мэт эрсдэлүүдийг давж гаран компаниа, бизнесээ хөл дээр нь босгочих гээд мөрөөдөж, зорьж, итгэж, зүтгэж яваа старт ап компаниуд, хувь хүн, бизнес эрхлэгч нараас "шимтгэл" суутгах болохоороо арслан бар шиг сүртэй хууль, дүрмийн дагуу гэж ирээд л шаарддаг хэрнээ нийгмийн даатгал, татварынхан иймэрхүү нөхдүүдэд шаардлага тавих болохоор нөгөө хууль, дүрэм нь "ШҮДГҮЙ АРСЛАН" болчих юм. Үүний үр дүнд татвар, нийгмийн даатгалын тогтолцоонд итгэх олон нийтийн итгэл үнэмшил ч энэ хэрээрээ буурдаг.
Тухайлбал, өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсын ажиллах хүчний 82.2 орчим хувь нь нийгмийн даатгалд даатгуулж, жилд давхардсан тоогоор 748.9 мянга орчим хүнд нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр, тэтгэмж, нөхөн төлбөр олгож байна. Нийгмийн даатгалын тухай хуулиар ажил олгогч, даатгуулагчийн шимтгэл төлөх хувь хэмжээ, орлогын бүрэлдэхүүн, албан журмын даатгалын хамрах хүрээ, төрөл, нийгмийн даатгалын байгууллагын тогтолцоо, байгууллага, байцаагчийн үйл ажиллагаа зэрэг харилцааг зохицуулж буй.
Хамралтын хувь хэмжээ багагүй байгаа ч “Баян Базараа” мэтийн ажил олгогчид нийгмийн даатгалын тогтолцоог замхруулж байгааг “халаас нэгтнүүд” нь зүгээр харж суусаар л. Бид холбогдох албаныхнаас энэ талаар тодруулахад “Нийгмийн даатгал төлдөг 53 мянга орчим аж ахуйн нэгж, байгууллага бүртгэлтэй байдаг. Өнөөдрийн байдлаар 150 орчим тэрбум төгрөгийн Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн өр хуримтлагдсан байна. 120 хоногоос дээш хугацаанд өрөө барагдуулаагүй тохиолдолд тухайн аж ахуйн нэгжид албан тоот, цаашлаад хууль шүүхийн хэмжээнд шийдвэрлээд явдаг” гэв.
Хэрэв албанынхны хэлсэн үнэн бол 2014 оноос хойш төлөгдөөгүй нийгмийн даатгалын өр төлбөрийг барагдуулахын тулд Р.Базар гэх эрхэмд ямар хууль шүүхийн шаардлага тавьсныг тодруулахыг хүссэн ч хариулт олж чадсангүй.