Монгол хүний удмын мэдээллийг бүхэлд нь тайлах боломж манай улсад бүрджээ. Амьд организмын удамшлын мэдээллийг агуулсан молекул нэгжийг ген хэмээн шинжлэх ухаанд тодорхойлдог. Ген буюу удамшлын мэдээллийг унших технологийг “Монгол геном” төслийн судлаачдын багийнхан нэвтрүүлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, манай улс урьд нь иргэнийхээ удмын мэдээллийг зөвхөн гадаадад хийлгэдэг, эсвэл эрдэмтэдтэй нь хамтран судалдаг байжээ. Харин энэ удаад монголчууд өөрсдөө монгол хүнийхээ удамшлын нууцад нэвтрэхийн зэрэгцээ Чингис хааны гений судалгааг эх орондоо эхлүүлсэн сайхан мэдээ байна.
2017 онд БНХАУ-д 157 монгол хүний геномын кодыг задлан шинжилсэн судалгааны үр дүнг нийтэлжээ. Үүнд манай улсын иргэд сайн дураараа оролцсон гэнэ. Түүнээс хойш хүний генийг бүтэн унших технологийг Монгол Улсад яаралтай нэвтрүүлэх шаардлагатай гэж үзэж, өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд дэд бүтэц, хүний нөөц, шаардлагатай тоног төхөөрөмж, программ хангамж зэргийг бүрдүүлсэн талаар төслийн багийнхан ярьсан юм. Үүний үр дүнд 2019 оны арваннэгдүгээр сараас судалгааны ажлыг үе шаттайгаар эхлүүлжээ. “Монгол геном” төслийг Монгол угсаатны удмын сан судлалын төв хүрээлэнгийн тэргүүн, доктор, профессор Ж.Амарсанаа санаачилж, залуу эрдэмтдээр багаа бүрдүүлсэн байна. Тэд монгол хүний эсийн гүн рүү нэвтрэх “жор” боловсруулж дууссан бөгөөд эхний судалгаагаа амжилттай хийжээ. Судалгаанд оролцсон монгол иргэнийг төслийн багийнхан Анхныбаяр хэмээн нэрлэж, түүний зөвшөөрлөөр зарим мэдээллийг нь ил болгосон гэнэ. Тодруулбал, Монгол Улсад анх удаа бүтэн геномоо тайлуулсан иргэн Анхныбаярын X хромосом 155 270 560, Y нь 59 373 566, митохондрын ДНХ 16 569 байжээ. Коронавирусийн бүтэн геном ойролцоогоор 29 891 нуклеотид урт байдаг аж. Тэгвэл Анхныбаярын геном коронавирусийнхээс 108 221 дахин том байсныг судалгааны багийнхан онцолсон. Цаашид эл аргаар “Ковид-19”-өөс гадна хорт хавдрын бүх мутац (40-50 сая төрөл), төрөлхийн гажиг (6000 гаруй)-ийг оношлох боломж бүрдэх нь. Энэ талаар Ж.Амарсанаа эмчээс тодруулахад “Манай судалгааны багийнхан анх удаа монгол хүний гений бүтцийг бүтнээр нь тооллоо.
Цаашдаа олон хүнийхийг тоолно. Эхний иргэний удамшлын мэдээллийг амжилттай тайлсан нь төслийн ажлын үр дүн. Нэг хүнийх гэхэд гений гурван тэрбум дарааллыг тогтоодог юм. Өөрөөр хэлбэл, монгол хүний гений бүх хромосомыг уншиж, доторх агуулгыг тогтоож чадсан нь маш том үйл явц, шинжлэх ухааны дэвшил. Хавдрын эс нь маш олон төрлийн гений өөрчлөлт, хромосом нь олон газар зэрэг мутацад орсон байдаг. Хавдрыг дарангуйлдаг ген нь гэмтчихсэн, дэмждэг генүүд нь идэвхэжсэн зэрэг өөрчлөлт гардаг. Мөн хромосомын болон нэг гений түвшний маш олон ген нийлж байж хавдар үүсгэдгийг эрдэмтэд тогтоосон. Хорт хавдрын зургаан төрөлд хуваагдах 44 752 996 өөрчлөлтийг тодорхойлох боломж нээгдэнэ. Одоогоор манай улс 100 доторх өөрчлөлтийг илрүүлж байна. Түүнчлэн хорт хавдрын эмчилгээний сонголт хийх боломжийг бүрдүүлэх юм. Дархлааны эсээр хорт хавдрыг эмчлэхэд шаардагдах тулгуур технологиудын нэг бий болно гэсэн үг. Цаашлаад монгол хүний гений банк байгуулах шаардлагатай. Үүнд төр, засаг, хувийн хэвшлийн байгууллагууд хамтран ажиллахыг уриалъя. Судалгааны ажлын үр дүнг бид төрийн байгууллагад шилжүүлэх төлөвлөгөөтэй. Үндэсний дата бааз болон бусад газарт мэдээллийг өгнө. Үүнээс өмнө хэд хэдэн хүний геномыг судлахаар төлөвлөсөн. Ойрын үед 7-8 хүнд уг судалгааг хийх гэж байна. Эл судалгааг хийхэд хөрөнгө их зарцуулах учир өргөн хүрээг хамруулахад төр, засгийн дэмжлэг хэрэгтэй. Дор хаяж 1000 хүний генийг унших хэрэгтэй байна. Хэрэв ингэж чадвал манай үндэстний өвчин эмгэгийн онцлог, дархлааны чадамж, төрөлхийн болон гений гажиг, цус ойртолт ямар байгаа зэрэг чухал мэдээллийг тодруулах боломжтой. Энэ бол ганц багийн ажил биш, монгол үндэстний хэмжээнд анхаарах ёстой асуудал” гэв.
Мөн тэрбээр коронавирусийн гений мэдээллийг унших боломжтойг дуулгасан. Коронавирусийн бүтэн геном ойролцоогоор 29 мянган гентэй бөгөөд үүнээс “том” генийг төслийн багийнхан хэдийн уншчихсан тул энэ нь “жижиг” асуудал гэнэ. Ингэж уншсанаар “Ковид-19” хаанаас Монгол Улсад орж ирсэн, эх үүсвэр нь нэг үү, эсвэл хэд хэдэн газраас уу гэдгийг тодорхойлох аж. Өөрөөр хэлбэл, энд тэнд халдварын шинэ тохиолдол бүртгэгдвэл Баянзүрх дүүргийн голомтоос салбарласан уу, эсвэл шинэ голомт уу гэдгийг тодорхойлох боломжтой юм байна. Уг судалгааг хийж, ХӨСҮТ, ЭМЯ-ыг дэмжиж ажиллах боломжтойгоо төслийн багийнхан мэдэгдсэн.
Судалгааны багийн гишүүн, докторант Г.Эрдэнэбаяр “Манай улс өмнө нь америк, солонгосчуудтай хамтран гадаадын бааз суурь дээр тулгуурлан монгол хүний гений судалгааг хийсэн юм билээ. Монголчууд өөрсдийн хөрөнгө оруулалтаар эх орондоо эл судалгааг хийснээрээ давуу талтай. Монгол хүний геномын бүтцийг бүрэн судалснаар хорт хавдрыг дархлааны түвшинд эмчлэх боломж бүрдэнэ. Хүний геномыг бүрэн тодорхойлсон шиг тэжээвэр болон зэрлэг амьтан, ургамлынхыг ч “тайлах” боломжтой. Ингэснээр ховордсон ургамал, амьтныг хамгаалан, ген фонд бүрдүүлж, үүлдэр угсааг нь сайжруулах юм. Монгол орны цаг уур, онцлогт тохирсон шинэ үүлдэр бий болгох ч боломжтой. Тухайлбал, манайхан эрлийз болон монгол морьдыг ялгахдаа зөвхөн биеийнх нь гадаад шинжээр таньдаг. Энэ бол XXI зуунд хоцрогдсон арга. Монгол морины гений мэдээллийг уншсанаар бусад мориноос ялгарах онцлох шинжийг нь тодруулах юм. Үүнд хамтран ажиллах хүсэлтээ уяачид бидэнд ирүүлсэн. Бид үндсэн сууриа бэлдчихсэн. Харин судалгааг цаашид амжилттай үргэлжлүүлэхэд санхүүжилт хэрэгтэй. Мөн ноолуурын чиглэлийн ямааны үүлдэр бий болгох боломжтой. БНХАУ, Арабын Нэгдсэн Эмират Улс ноолуурын чиглэлийн ямаагаараа алдартай. Монгол орны цаг уур, онцлогт тохируулан дээрх үүлдрийн ямааны генийг монгол ямааныхтай эрлийзүүлж, шинийг “төрүүлэх” боломжтой. Мазаалайн гений судалгааг АНУ-д хийсэн. Үүнийг Монголдоо хийх боломжтой байв. Бид энэ судалгааг хийх саналыг холбогдох газарт нь хоёр удаа хүргүүлсэн ч хариу өгөөгүй. Цаашлаад хавтгай, ирвэсийн гений мэдээллийг ч тайлж болно. Зөвхөн Монголд ургадаг 27 зүйлийн ховор ургамлын ген фондыг бүрдүүлэх арга ч бий” хэмээн ярив.
“Монгол геном” төслийнхний хийж буй ажлыг академич Х.Түмэннасан “Энэ бол хийх ёстой судалгаа мөн үү гэвэл мөн. Гэвч “шинэ” үр дүн гарах нь юу л бол. Яагаад гэхээр хүний геномыг дэлхий нийтэд бүрэн тайлчихсан. Гэхдээ монгол хүний ганц нэг гений өөрчлөлт, бусад улсынхаас өөр байж болох юм. Тиймээс эл ажлыг үргэлжлүүлэх нь чухал” гэж дүгнэсэн. Монгол хүний удамшлын мэдээллийг бүхэлд нь унших уг судалгааг АНУ-ын технологийн дагуу хийж буй аж. Хэрэв алдаа гарвал баталгаажуулах биотехнологийн нарийн аргууд байдаг гэнэ. 250 үе шат туулж байж удамшлын мэдээллийг гаргадаг байна. Эл төслийг ирэх гурван жилд үргэлжлүүлэх төлөвлөгөөтэй бөгөөд энэ хугацаанд 1000 орчим хүний удамшлын мэдээллийг уншихыг зорьж буй. Ингэснээр монгол хүний өвчлөлийг хэрхэн бууруулах, хорт хавдрыг яаж эмчлэхийг илүү тодорхой болгохоос гадна “харийн” вирусийн генетик мэдээллийг гаргах, нарийн тогтоож чадахгүй байгаа төрөлхийн гажгуудыг оношлох ажээ.
