Ингэж хэллээ гээд бие даагчдыг сонгохгүй байх нь юу л бол. Гэвч хэлье, битгий найд. Хэдийгээр сүүлийн 30 шахам жил ээлжлэн төрийн эрх барьсан АН, МАН төдийгүй бусад “жижиг”-ээс нь ч нийтээрээ залхаж, найдахаа больж буй ч бодлого, мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх боломж бие даагчдад бус, улс төрийн нам, эвсэлд л бий. Зөвхөн манайд ч биш, бүх улс оронд ийм л байдаг. Үүнийг биеэрээ мэдэрсэн хүмүүсийн хэлсэн үг, хийсэн үйлдэл бэлхнээ батална. Бие даан нэр дэвшихээ илэрхийлээд буй 200 гаруй эрхэм ч, магадгүй намаас илүү тэдэнд найдаж буй сонгогчид ч хэт романтик хүлээлтээсээ одоо ангижирна уу.
ЖАВХЛАНГУУД ХЭРЭГГҮЙ
Эхлээд бүрэн эрхийн хугацаа нь хараахан дуусаагүй байгаа бие даагч гишүүн С.Жавхлангаас дөрвөн жилд юу хийж, ямар хууль санаачилсныг нь асуугаад үз, сонгогчид оо. Архи, тамхины бизнес эрхэлдэг хүнийг УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшихийг хориглосон агуулгатай хуулийн төсөл санаачилсан нь түүний хувьд анхных бол “ангийнх” нь зарим нөхөр ЖДҮХС-гаас ойр дотнынхондоо зээл авч өгсөн дуулиан дэгдэх үеэр УИХ-ын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл боловсруулсан нь сүүлчийнх байв. УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх, эсэхийг шуурхай шийдвэрлэхээр тусгасан уг хуулийн төслийг парламент хэлэлцээгүй. Өмнөхийг нь ч мөн адил. Харин хуралдаа суухгүй, албан өрөөндөө амьдарна гэж “эрхэлж” өнгөрөөсөн тэрбээр саналын эрхтэй товчлуураа эрх баригчдад худалдсан юм. Үнэмлэхүй олонхыг бүрдүүлсэн Ардын намынхан өөр хоорондоо хагаралдаж, огцруулах, эс огцрохын төлөөх өрсөлдөөндөө түүнийг тал татаж, ашигласан.
Энэ удаагийн парламентын цорын ганц бие даагч гишүүн тэрбээр сонгогдоод жил ч болоогүй байхдаа “УИХ дахь намын бүлгүүдийн (тэр үед АН-ын бүлэг тараагүй байв) хуралдаан, та бүхний хууль баталж буйг хараад гуниг төрж сууна. Надад энд эрх мэдэл, үүрэг алга. Энд буй 75 хүний эсрэг С.Жавхлан ганцаараа байгаа шүү” гээд УИХ-ыг тараахыг шаардсан жагсаалд нэгдэж байж билээ. Гашуун ч гэсэн бодит үнэнийг ойлгосон хүн л ийм үг хэлэх байх. Дөнгөж сонгогдчихоод “УИХ-ын гишүүн гэдэг энэ эрхэм нандин алба миний хувьд сандал суудал, эрх ямба гэхээс илүү хамгийн өндөр хариуцлагатай, манаанд гарч байгаа харуулын ажил шиг санагддаг” хэмээж явсан хүн шүү дээ. “Таны, нийгмийн, төрийн мөрөөдлийг хөтөлбөржүүлье” гэх уриатайгаар гишүүн болсон дуучин маань төрийн хүн, түшээгийн “хэлбэр”-ээ олохгүй байсаар бүрэн эрхийн хугацаагаа дуусгаж байна.
Ганц С.Жавхлангийн үйл хэргээр бие даагчдыг бүгдийг нь “доош хийж” байгаа юм биш. Өнгөрөгч парламентад бие даан сонгогдсон гурван гишүүн Ц.Даваасүрэн, С.Ганбаатар, Х.Болор-чулуун нар албан бус бүлэг байгуулж, даваа гараг бүр мэдээлэл хийж, хэлэлцэж буй асуудлаар байр сууриа илэрхийлдэг байлаа. Харин бүрэн эрхийн хугацаа дуусахад тэд бие даагч бус, Ц.Даваасүрэн, Х.Болорчулуун нар МАН, С.Ганбаатар ХҮН-ын гишүүн болсон түүхтэй. 2004 оны сонгуулиар бие даагч хоёр гишүүн сонгогдсон нь Я.Санжмятав, Р.Амаржаргал нар бөгөөд тэд эцэстээ аанай л АН-даа эргэн ирсэн.
...Энэ бол улс төрийн намууд дотроосоо ч, гаднаасаа ч итгэлээ алдаж буйн нэг илрэл. Аливаа нам зохион байгуулалт, дотоод асуудлаа эргэн харах, төрийн эрх барих ажлыг намд эргэлт буцалтгүй даатгахын тулд шаардлагатай хууль, эрх зүйн орчин, тэр дундаа санхүүжилттэй холбоотой зохицуулалтуудыг тодорхой болгох цаг ирсний дохио...
МӨРӨӨДӨЛ ТӨДИЙ МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨР
Ц.Даваасүрэн, Х.Болорчулуун нар анхнаасаа энэ намын гишүүн байсан нь Хөвсгөл, Дорнод аймгийн сонгогчид тэднийг дэмжиж, итгэл хүлээлгэхэд нөлөөлсөн болов уу. Гэвч тэдний хэн нь ч намынхаа гишүүнчлэлийг түдгэлзүүлэх хийгээд сэргээх, эсэхээ сонгогчдоос асууж, зөвшөөрөл эрээгүй. Гагцхүү тухайн үед МАН-ыг даргалж байсан хүнтэй л тохироо хийсэн байх, тэд. С.Ганбаатарыг ч “ХҮН гэдэг намд ороод, дарга нь болоод, бас буцаад гараасай” гэж бодож сонгоогүй. Тэр ч Дархан-Уулын сонгогчдоос хэрхэхээ асуугаагүй. Монголын ардчиллыг өмчилдөг АН-ын нөлөө бүхий лидерүүд болох Р.Амаржаргал, Я.Санжмятав нар нэгэн цагт бие даагчдын эгнээнд багтаж байсан ч төрхөмдөө буцах шийдвэрийг сонгогчид нь бус, тэд өөрсдөө л гаргасан.
Магадгүй тэдэнд үүнээс өөр сонголт үлдээгүй байж болох. Санаачилсан хууль, зарчмын байр сууриа хамгаалж, хичээн зүтгүүлэвч үр дүн гарахгүй, намтай, бүлэгтэй, олонхтой гишүүдэд дарагдан хоцрох нь шантрах шалтгаан болдгийг үгүйсгэх аргагүй. 2008 оны сонгуульд бие даан нэр дэвшигчдээс ганцаархнаа сонгогдож байсан, “25 дугаар суваг” телевизийн захирал, сэтгүүлч З.Алтай “Бие дааж сонгогдсон гишүүдэд мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх боломж байхгүй. Амьд жишээ нь би байна. Бие дааж нэр дэвших гэж байгаа хүмүүст хэлэхэд, ганц дайчин ганцаардахгүй гээд зүтгэлээ ч үр дүн гардаггүй юм билээ. Үүнийг би дөрвөн жилийн турш мэдэрсэн. Үр дүнд хүрээгүй. Бие даагч гишүүн хуулийн төсөл боловсруулахаар “Чи хэн юм бэ” гэх маягаар бүгдийг нь “нясалдаг”. Бие даагчид сайн хүн байж болох ч УИХ-д хэн ч биш гэдгийг ойлгооч. Хайран суудал. Сэтгэлийн хөөрлөөр тийшээ орж, хайран дөрвөн жилээ битгий алд” гэж зөвлөсөн байна лээ. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд МАХН-ыг төлөөлөн ганцаараа ажиллахдаа О.Баасанхүү гишүүн хамгийн идэвхтэй байсан ч эцэстээ улс төрийг томоор харж, багаар “тоглохын” тулд АН-ыг сонгоод байна. Ганцаар “дайтах” амаргүй буй заа.
ҮНЭТ ЗҮЙЛИЙГ ҮГҮЙ ХИЙСЭН АШИГ СОНИРХОЛ
Гэвч нөгөө талаас намтай атлаа бие даан нэр дэвшсэн, дэвших гэж байгаа хүмүүст нийтэд нь хамаатай нэг дүгнэлт бий. Үүнийг УИХ-ын гишүүн, сайд асан Х.Тэмүүжин тун тодорхой хэлжээ. Тэрбээр намынх нь лидерүүд бие даан нэр дэвших гэж байгаа талаар байр сууриа илэрхийлэхдээ “Намын үзэл баримтлал, мөрийн хөтөлбөр ямар зарчим, үзэл санаанд тулгуурлав гэсэн дундын үнэт зүйлээс илүү хувийн ашиг сонирхолдоо хөтлөгдөн бие даан нэр дэвших нь тухайн хүмүүсийн сонголт. Үүнийг буруутгах аргагүй ч ямар ч үед дундын үнэт зүйл, хамтаар бүтээх гэж байгаа зарчимдаа бат зогсож чадах нь улс төрийн намын төлөвшилтэй шууд холбоотой” хэмээн онцолсон. Үнэхээр ч АН-аас Н.Алтанхуяг, Б.Дэлгэрмаа, Э.Бат-Үүл, С.Баярцогт, Л.Гансүх зэрэг манлайлагчаас нь гадна Ш.Адьшаа, Д.Мөнх-Эрдэнэ, Н.Соёмбо, П.Галиндэв, Д.Анхбаяр, Ц.Буянцогтоо гэх мэт цөөнгүй хүн бие даан нэр дэвших гэж буй.
Энэ бол улс төрийн намууд дотроосоо ч, гаднаасаа ч итгэлээ алдаж буйн нэг илрэл. Аливаа нам зохион байгуулалт, дотоод асуудлаа эргэн харах, төрийн эрх барих ажлыг намд эргэлт буцалтгүй даатгахын тулд шаардлагатай хууль, эрх зүйн орчин, тэр дундаа санхүүжилттэй холбоотой зохицуулалтуудыг тодорхой болгох цаг ирсний дохио. Намуудад сонгуулиар хариуцлага тооцдог, бие даагчдын бус, төрийн бодлого хэрэгжүүлдэг, эргэх холбоотой тогтолцоо үгүйлэгдэж байгаа нь энэ.
Энэ хугацаанд бидний сонгож байгуулсан долоон парламентад нийт 235 хүн бие даан нэр дэвшиж, ес нь УИХ-ын гишүүн болж байсан. Ердөө л бүлэг байгуулах хэмжээний бие даагчтай байсан гэсэн үг. Гэвч нэг удаагийн сонгуульд 200 гаруй хүн бие даан нэр дэвшлээ гээд бид хөөрцөглөн, хамаг сэтгэлээ дэвсэх хэрэггүй. Бие даагч гишүүн олон сонгогдлоо гээд санааны сайхнаас хэтрэхгүй. Бодитой, бүтээмжтэй ажиллах орон зай тэдэнд үгүй.
