С.Тэлмэн: ДАШТ-д оролцож ирснийхээ дараа шүүгч болох шийдвэр гаргасан

Монголын масрестлингийн (Модон барилдааны) спортын холбооны ерөнхий болон олон улсын шүүгч С.Тэлмэн хилийн дээс нэг бус удаа алхаж, гадаадын тэмцээний шүүгчдийн бүрэлдэхүүнд багтаж байв. Спортын талбарт хөл тавьж, 2022 оноос шүүгчийн ажлын гараагаа эхлүүлсэн тэрбээр энэ онд олон улсын шүүгч, эхнэр Б.Даариймаагийн хамт долоон том тэмцээн дэнсэлжээ. Тухайлбал, Бразилын Сан-Паулад өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард болсон ‘’Арнольд классик хүчний фестиваль” наадамд тивийн шүүгчдээс анх удаа ерөнхий шүүгчээр томилогдсон. Тус фестивалиас ирснийхээ дараахан ОХУ-ын Сахагийн Якут хотыг зургаадугаар сард зорьж, “Азийн хүүхдүүд’’ олон улсын VIII их наадмын ерөнхий шүүгчээр мөн ажилласан юм. Тэгвэл наймдугаар сард Бразилын Рио-де-Жанейро хотод хөл тавьж, Өмнөд Америкийн аварга шалгаруулах нээлттэй тэмцээн, есдүгээр сард Казахстаны Астанад эхэлсэн Дэлхийн нүүдэлчдийн их наадам, Киргизийн нийслэл Бишкект арваннэгдүгээр сарын сүүлчээр болсон ДАШТ-д ерөнхий шүүгч болон нарийн бичгээр ажилласан билээ. Эх орноо төлөөлж, Европын АШТ, тив, дэлхийн тэмцээн, наадмуудыг амжилттай шүүн дэнсэлсэн ур чадвар, туршлагаараа өдгөө дэлхийн шилдэг, А зэрэглэлтэй шүүгчдийн бүрэлдэхүүнд зүй ёсоор бичигддэг болжээ. 

-Монголын масрестлингийн спор­тын холбооны тамирчин, дас­гал­жуулагч, шүүгчид олон улс, тив, дэл­хийн тэмцээнээс эх орондоо олз омог­той ирж, 2025 оныг амжилт дүү­рэн угтах нь. 
-Баярлалаа. Манайхан энэ онд га­даа­дын тэмцээнд цөөнгүй оролцлоо. Кир­ги­зийн Бишкек хотод болсон ДАШТ-д өр­сөл­дөхийн өмнө Сахагийн Якутад Монголын 30 тамирчин, албаны 10 хүн, олон улсын хоёр шүүгч, нийт 42 хүний бүрэлдэхүүнтэй хөл тавьж, ОХУ-ын тамирчидтай 21 хоног хамтарсан бэлт­гэл хийсэн. Үүнийхээ үр дүнг дэлхийн дэв­жээнд харуулж, 13 медаль  хүртсэн бахдам амжилтаар шинэ оныг угтаж байна. Бидний хувьд 2025 он үүрэг хариуцлагатай чухал жил. Өнгөрсөн сард болсон ДАШТ-ий үеэр Олон улсын конг­рес­сын хурал болж, Монгол Улс ирэх жил ДАШТ-ийг эх орондоо зохион байгуулахаар санал дэв­шүүлс­нийг гишүүд нь санал нэгтэй хү­лээн зөв­шөөрсөн. Дотоодын Удирдах зөв­лө­л­ийн хур­лаар орон нутагт салбар холбоод бай­гуу­лагд­сан­­тай хол­­боотойгоор тэмцээн болох газрын ор­чин нөх­­цөлийг нь судлаад Архангай аймгийг сон­­гож, “Ара комплекс” спорт цогцолборт до­лоо­­­­­ду­гаар сарын 30-наас наймдугаар сарын 3 хүр­­­тэл зохион байгуулахаар төлөвлөж шийд­вэр­­­­лэ­лээ. 

-Манай улс эзэн орон гэдэг утгаараа дээрх тэмцээнд олон тамирчин сойж, өр­гөн бүрэлдэхүүнтэй оролцож болох нь ээ?
-Монголын масрестлингийн спортын хол­боо, тамирчин, шүүгчдийн бүрэлдэхүүн ДАШТ-ийг өндөр хэмжээнд зохион байгуулахын тулд ши­нэ оны нэгдүгээр сараас бэлтгэл ажлаа эх­лүүлнэ. Олон улсын масрестлингийн спортын хол­бооноос уг тэмцээнийг нүүдэлчдийн соёлыг харуулсан задгай талбайд зохион байгуулахыг онцолж буй. ДАШТ-ийг улсдаа зохион байгуулах эрх авахад гол нөлөө үзүүлсэн зүйл бол 2013 оноос хойш 11 дэх жилдээ үйл ажиллагаа явуулж буй Монголын масрестлингийн спор­тын хол­бооны ерөнхийлөгч Э.Мөнхсүрэн Азийн  масрестлингийн спортын холбооноос Азийн ши­лдэг ерөнхийлөгчийн өргөмжлөл гард­­­­сан яв­дал байв. Энэ нь манай холбоо тив, дэл­хийд үнэ­лэгдэж буйг харуулсан юм.

-Та­мирчид хамтарсан бэлт­гэл хийж, туршлага чамгүй хуримт­луулсан байх. Үүнийгээ ч харуулж дэлхийн дэвжээнд шагналын хур буулгалаа шүү дээ. 
-Сахагийн Якутаас гаралтай эл спортыг нутагт нь очиж, бэлтгэл хийх­дээ манайхан сайтар судалсан юм. Шүүгчийн хувьд тэдний техник өм­нө­хөөсөө илүү сайжирсныг анзаарсан. Тэм­цээ­ний үед ямар техник ашиглах, өрсөлдөгчдөө хо­­риотой мэх хийхгүйгээр хэр­хэн ялж бо­ло­хыг маш сайн сурлаа.  Манай улс дэлхийд чан­саагаар эхний гурван байрт эрэм­бэлэгдэж, ОХУ, Киргизийн ард жагсаж байна. Якут хүмүүс өөрсдийгөө монгол уг­саатай хэ­мээн ярьдаг. Тиймээс биднийг найрсгаар угтан авч, бэлтгэлийн үед хэрэг болох бүх зүйлээр хангаж, дасгалжуулагчид нь мэддэг, чаддаг бүхнээ харамгүй зааж, зөвлөсөн. Монголчууд хаана ч очсон дасан зохицох чадвар сайтай. Бид­нийг очиход Якутад өвөл болж, өдөртөө -10, шөнөдөө -20 градус хүйтэн байв. Манайхан хүйт­ний улирлыг ажрахгүй давдаг тул тэндхийн уур амьсгал, цаг агаарт дасахад хүндрэл га­раа­гүй. Энэ удаагийн тэмцээн чансаа өндөр болсон нь олон орны тамирчдад их таалагдсан шүү.

-Нүүдлийн соёл иргэн­шил­тэй манайхны хувьд энэ спортоор хичээллэхэд бие, сэтгэл зүйн онцлогт нь хамгийн их тохирдог шиг санагдсан.   
-Манайхныг зааланд орохыг хараад га­даа­­дын үзэгчид “Хөөх, монгол тамирчид ир­лээ” гэж уулга алддаг. Европын болон Азийн ор­нуу­дын тамирчид өрсөлдөгч гэхээсээ илүү нөхөр­сгөөр хүлээж авна. Сүүлийн үед ма­най тамирчдаас туршлага хардаг болсон нь ажиг­лагдлаа. Тамирчдын бичлэгийг үзээд “Та на­рын тэмцээнд амжилт гаргадаг ур чадвараар ба­хархсан. Танилцъя, цахим хуудас, инстаграм хая­гаа солилцъё” гээд найрсгаар яриа өрнүүл­дэг. Монголчууд моринд эрэмгий тул тэнц­вэр, тэсвэр, тэмцэх чадвар сайтай. Мас­рест­лингийн тэмцээнд зөвхөн бяраар амжилт гар­гадаггүй. Хурд, хүч, авхаалж самбаа, ухаан, ур чадвар, хатуужил гээд хүнээс гарч болох бүх зүйлийг богино хугацаанд харуулдаг. 

-Масрестлинг хурд, хүчний спорт тул үзэгчдийн сонирхлыг тат­даг. Га­даадын тамирчид Азийн орол­цогчдоос илүү сэтгэл догдлолоо дэвжээнд илэрхийлж гаргах юм. 
-ОХУ-ын тамирчид спорт өндөр хөгж­­­­сөн улстай гэдгээ харуулж хүчтэй өр­­­­сөлд­­­дөг. Үүгээрээ ч өрсөлдөгчөө ша­­­­­таа­хаас гадна өөрсдийгөө хурцалж зо­риг­­­­жуулдаг. Тэгвэл монгол тамирчид тай­ван өрсөлддөг. Ялсан ч, ялагдсан ч өрсөл­дөгчөө хүндэлж, сэтгэл хөдлөлөө тэр бүр илэрхийлдэггүй. Энэ чанар нь Мон­голын багийг ямар ёс зүй, хандлага, сахилга баттай болохыг харуулдаг юм. ДАШТ-д 39 орон оролцсоноос хойд хөр­шийн­хөн ма­найхантай хэсгийн аварга, ме­далийн тө­лөөх барилдаанд цөөнгүй таарсан. 

-Тамирчин байсан таныг олон ул­сын шүүгчээр ажиллуулсан зүйл юу байдаг вэ?
-Монголын тамирчид 2022 оноос өмнөх тэмцээнд олон улсын шүүгчгүй оролцдог байв. Өнгөрсөн жилээс шүүгчийн бү­рэл­дэ­хүүнтэй өрсөлдөх болсон. Миний хувьд эхнэрийнхээ хамт хоёр жилийн өмнө энэ спортод хөл тавьж, УАШТ-д өрсөлдөн ДАШТ-д оролцох эрх авч байлаа. Тухайн үед гадаадын шилдгүүдтэй өрсөлдөхдөө дэлхийн дэвжээ хатуу болохыг ойлгосон юм. Тэндээс ирснийхээ дараахан шүүгч болох шийдвэр гар­гасан. Энэ удаагийн ДАШТ-ий өсвөр үеийнх­ний ангилалд дэлхийн аварга болсон 16 настай У.Нарантогтохын амжилтыг онцлох нь зүйтэй. Тэрбээр Бишкект Төрийн дууллаа эгшиглүүлж, эх орондоо анх удаа алтан медаль авчирлаа. Олон улсын тэм­цээнд шүүгчтэй орол­цох нь тухайн орны тамирч­дад давуу тал­тай. Шүүгч нарын хурлаар хэ­лэлц­сэн дүр­мийн заалт, тэмцээний зохион бай­гуулалтын асуу­дал, тамирчдын жин үзэх, цагийн хуваарьт өөрчлөлт орсон талаарх мэ­дээллийг цаг алдалгүй авдаг. Миний хувьд энэ удаагийн ДАШТ-д нарийн бичиг шүүгчээр ажилласан. 

-Спортынхны дунд шүүгчээр ажиллах хэцүү гэх яриа бий. Та ч гэсэн үүнийг мэдэрсэн байлгүй. 
-Шүүгчийн ажил өндөр үүрэг хариуцлагатай. Тамирчнаа дэвжээнд өрсөлдөхөд сэтгэл хөд­лөлөө дарах хэцүү байдаг. Ялахад нь баярлаад орилмоор, ялагдахад нь “Чи ийм, тийм мэх хий­гээч” гэж хашхирмаар байвч даанч болохгүй. Хэрвээ ингэвэл шүүгчийн ёс зүйд нийцэхгүй. Тиймээс дүрмээ баримтална. Тэр тусмаа ДАШТ-ий финалд шалгарч, алтан медалийн болзол хангасан тамирчнаа харах мөч хамгийн сайхан агшин байдаг. Аваргын төлөө өрсөлдсөн гурван тамирчнаа учраадаа хожигдож, мөнгөн медаль зүүхэд нь  “Ингэчихгүй яав даа” гэж харамсаж зогсох хүнд байсан даа. 

-Олон улсын масрестлингийн холбоо энэ сарын 25-нд хуралдаж, дүрмийнхээ заалтыг өөрчилж шинэчилсэн гэж сонслоо.
-Тус холбоо дүрэмдээ шинэчлэл хийснээ ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжүүлнэ. Монголын шүүгчдээс Б.Даариймаа бид хоёр хуралд оролцсон. Дээрх хурлын үеэр өмнө нь мар­гаантай байсан заалтуудаас тухайлбал, хө­лийн байрлалыг хаанаас эхлэх, барьц хэрхэн сонгохыг маш тодорхой болголоо. Өмнө нь олон улсын тэмцээнд хөлийн байрлалыг до­­роос, ОХУ-ын тэмцээнд дээрээс эхэлдэг байс­­ныг шинэ дүрэмд хаанаас ч эхэлж болох заалт оруулсан. Ингэснээр зарим тамирчинд ам­жилт гаргах боломж бүрдэж байна. Хөлийн байр­лалыг дороос эхлүүлдэг, тэсрэлт багатай тамирчдад энэ заалт давуу тал болох юм. Мөн торгууль өгөх арга хэмжээг нарийн задалж, хөл бөмбөгийн спорт шиг торгуулийн улаан, шар хуудастай боллоо. Тэмцээний үед ёс зүйгүй үйлдэл гаргасан тамирчин, дасгалжуулагчид сануулах байдлаар шар карт өгнө. Харин үйлд­лээ дахин давтсан тохиолдолд улаан карт өгч, тухайн тэмцээнээс хасна. 

-Спортын дэвжээнд гэр бүлээрээ шүүг­чээр ажиллах нь ховор. Гадагшаа хоёул явахаар болбол ар гэрийнхээ ажлыг эртнээс зохицуулдаг биз?
 -Хүүхдүүдийнхээ сургууль, цэцэрлэгийн асууд­лаас гадна ажлаа зохицуулах, зардлын мөнгө олох гээд багагүй ажил өрнөнө. Хоёр хү­ний зардал олох нь санхүүгийн хувьд амаргүй. Бид­нийг хилийн дээс алхсан үед хоёр талын аав, ээж хүүхдүүдийг минь харж, асардаг юм. Би одоо “Хархорум” зураг төслийн газарт архи­тек­тороор, эхнэр үл хөдлөх хөрөнгийн “Remax” ком­панид ажилладаг. 

-Масрестлинг залуу спорт ч гэлээ Мон­голд эрчимтэй хөгжиж бай­гаа. Холбооны удирд­лага тань шүүгч­дээ гадаадын сур­галтад хамруулдаг уу?
-Монголын масрестлингийн спортын хол­боо Олон улсын масрестлингийн холбоотой хамт­­ран ажиллаж, тамирчдаа маш сайн дэмж­дэгийн үр дүнд ДАШТ-ээс ганзага дүүрэн ир­сэн. Та­мирчдыг амжилт гаргахад бэлтгэл сур­­гуу­ли­лалт хийх бааз, орчин нөхцөл чухал. Манай хол­боо “Алтай” хотхоны ард өнгөрсөн зур­гаадугаар сард шинэ заал ашиглалтад оруулс­наар та­мирч­дад бэлтгэлээ таслалгүй хийх боломж бүрд­сэн. Улаанбаатар хотод клуб, орон нутагт салбар хол­боод байгуулснаар тэмцээнд орол­цох та­мирч­дын тоо өмнөх жилүүдийнхээс нэмэг­дэж байна. Ирэх жил 21 аймагт масрестлингийн айм­­гийн АШТ-ийг зохион байгуулахаар тө­лөв­лөж, онол прак­тикийн сургалт явуулах юм. Олон улсын масрест­лингийн холбооноос шүүг­чийн сургалтыг жил бүр зохион байгуулдаг. Шүүг­­чид туршлагатай байж олон улсын шүүг­чийн эрх авна. Дотоодын тэмцээн шүүсэн аж­лын туршлагаа үнэлүүлж, олон улсын тэм­цээ­­нийг дэнсэлдэг. Ирэх жил болох ДАШТ-д ма­­най­хан эзэн орон гэдэг утгаар 40 шүүгчийн бү­рэл­­дэхүүнтэй оролцохоор тө­лөв­лөж бай­гаа. Одоо­гоор Монголд 22 шүүгч ажил­ла­даг. Тий­мээс нэмэхийн тулд ирэх жи­лийн нэг­дү­гээр са­рын 11-12-нд онол, практик хосол­сон до­тоо­дын шүүгчийн сургалт явуулна. Шинэ он эх­лэхтэй зэрэгцээд холбооноос хамгийн тү­рүүнд зохион байгуулах ажлын нэг нь энэ.      

-Эхнэрээ тэмцээн дэнслэхээр дэвжээнд гарахын өмнө та юу гэж зөвлөдөг вэ?
-Эхнэр бид хоёр тэмцээн эхлэхээс өмнө дүр­­мийн өөрчлөлт, заалтуудын талаар сайтар ярил­цаж, зөвлөлддөг. Б.Даариймаагийн хувьд ажил­даа маш сайн анхаарал хандуулдаг тул алдаа дутагдал гаргадаггүй. Хуримтлуулсан турш­лага, ур чадвараараа дэлхийн шилдэг шүүгч­дийн тэргүүн эгнээнд бичигдлээ. Киргизийн Бишкек хотод болсон ДАШТ-ий үеэр шилдэг шүүгчээр шалгарсан. Шүүгчийн хариуцлагаас тухайн тамирчны карьер, хувь заяа, амжилт шалтгаалдаг. Тэмцээн дэнсэлж буй шүүгч шу­дарга, ёс зүйтэй байх ёстой. Нэг минут ч хү­рэх­гүй хоромд болж буй өрсөлдөөнийг шүүхдээ алдаа гаргахгүй байхыг ажил нь шаарддаг. Олон улс болон тив, дэлхийн тэмцээнд то­ми­логдон ажиллаж буй шүүгчид Монголын түүх, нүүдэлчдийн амьдралыг их сонирхдог. Тэд сүүлийн үед манай улсыг Улаанбаатар хо­тоор илүү мэддэг болсон. Монголын тамирчид гэ­хээр “Та нар Улаанбаатараас ирсэн үү. Өвөл нь их хүйтэн гэсэн. Морио унадаг биз дээ” гэж асуудаг юм. Тэд монголчуудыг дэл­хийн та­лыг мориор эзэлсэн Чингис хааны байл­дан дагуулалтын түүхээр төсөөлдөг шиг са­нагд­­даг. Энэ ташрамд, эх орондоо ирэх жил зохион бай­гуулах ДАШТ-д оролцох тамирчид, тэм­цээ­нийг дэнслэх шүүгч, бүх талаар дэмжин ажил­лах Монголын масрестлингийн спортын хол­бооны удирдлагууд болон спортыг дэмжигч “SRP rising” группийн захирал С.Бэхтулга, Г.Солонго, “Энх хүдэр эрдэнэс” ХХК-ийн захи­рал Э.Хүдэрхүү, Архангай аймгийн БТСГ-ын дар­га Р.Батболд  нарт баярласнаа илэрхийлж, 2025 онд амжилт бүтээлээр арвин, аз жаргалаар дүүрэн байхыг хүсэн ерөөе.