Нууцлаг ногоон “эд” дэлхийгээр нэг тарж, томоохон гол, нууруудыг бохирдуулах болоод удаж байна. Ердийн залхаг, замаг шиг харагдах энэ зүйл Канадын нутагт анх үүсэж, хэдхэн сарын дотор сэглийсэн зузаан ширдэгэрхүү болон ойролцоох гол, нуурууд руу халджээ. Харин 20 гаруй жилийн дараа дэлхийн хаа сайгүй хүрч, одоо Өмнөд Америк, Европ, Австралазийн бүс нутагт хүртэл халдварлаад байна.
Өнөө ч хурдтай өсөж үржин байгаа уг организм Didymosphenia geminata нэрээр шинжлэх ухаанд бүртгэгдсэн бичил хиг замаг юм. Мэргэжилтнүүдийн дидимо гэж товчлон нэрлэж буй энэ “идэгч” ургамал загасчдын уурга болоод бусад тоноглол, мөн ердийн модон завь юм уу, модны их биеийг зорж хийсэн уралдааны хөнгөн завь зэргээр дамжин нэг голоос нөгөөд “нүүдэллэж” гол, нууруудын тэнцвэрт байдлыг алдагдуулан, байгаль хамгаалагчдыг барьц алдуулах болжээ. Дидимогийн харагдах байдал бус, хувирамтгай шинж, хэнд ч үл анзаарагдам явагддаг түрэмгийлэл нь судлаачдын анхаарлыг татаж байна. Дэлхийн цэвэр усны сан дахь экосистемийн далд өөрчлөлтийг ч энэ нь илтгэж байж болох юм.
ХОРОН САНААГҮЙ ХОРТОН
Байгаль хамгаалагчид дидимог анх 1988 онд нээжээ. Канадын баруун захад орших Британийн Колумб мужийн Ванкувер арлын Хебер мөрөнд анх үзэгдсэн их хэмжээний хиг замаг 1989 оны зун гэхэд олон км газар үргэлжлэн тогтож, яваандаа бусад гол, мөрөнд ургах болсноор одоо Канадын Кэбэк, АНУ-ын Колорадо, Өмнөд Дакота муж, Европын орнуудаас Польш, Норвеги, Исланд, Өмнөд Америкийн Чили, цаашлаад Шинэ Зеландад хүртэл бүртгэгдээд байна. Ердийн тохиолдолд усан дахь эрдэс бодисын хэмжээ өсөхөд замаг түрэмгий шинжтэй болж, огцом нэмэгддэг. Харин ердийн бус тохиолдлоор ийнхүү гэнэт их хэмжээгээр ургаж, тэр хэрээрээ үхэх нь бохирдол үүсгэж, усан ай сав дахь хүчилтөрөгчийг үгүй хийдэг байна. Ингэснээр усны шавьж хорхойноос эхлээд холтсон болон хавч хэлбэртний аймагт багтах амьтад, загас, жараахай олноороо үхэж үрэгддэг.
Усан дахь хогийн ургамал, залхаг, замаг дайсагнасан шинжтэй болно гэдэг ерөөс усан ертөнцийн мөхөл, сүйрэл юм. Гэхдээ дидимогийн эзэгнэл тун хачирхалтай. Судлаачдын тогтоосноор энэ нь бусад замагны адил нөхөн үржиж байгаа хэрэг биш бөгөөд ердөө “гэм хоргүй” хувьсан өөрчлөгдөж буй нь энэ гэнэ. Шинэ Зеландын Ус, агаар мандал судлалын үндэсний хүрээлэнгийн экологич Кэти Килрогийн хэлснээр дидимо бусад төрлийн замгаас ялгаатай нь эсийн түвшинд хурдан хуваагддаг. Мөн усан дахь эрдэс бодис нэмэгдэхэд биш, харин ч багасахад хариу үйлдэл үзүүлж, ургадаг байна. АНУ-ын Колорадо муж дахь Геологийн судалгааны төвийн мэргэжилтэн Сара Сполдингийн онцолсноор энэ нь их хэмжээний замаг эрдэс бодис илүүдсэнээс бус, дутуудсанаас үүссэн, мэргэжилтнүүдийн мэдэх анхны тохиолдол юм. Усан дахь эрдэс бодисыг хэвийн хэмжээнд байлгаж, түүний дотор фосфорын хэмжээг бууруулан, гол мөрний бохирдлыг багасгах гэж эрх баригчид олон жил мэрийсэн. Гэтэл мөнөөх фосфор багадсан нь дидимо хурдтай ургах гол шалтгаан болжээ. Сполдинг нарын мэргэжилтнүүд гайхаш тасарсан, арга мухардсан өнгөөр “Энэ нь экологичдын өнгөрсөн 50-иад жил итгэж, баримталж ирсэн болгоны эсрэг юм” хэмээн өгүүлж байна.
ХУУЧИН ТАНИЛ УУ
Үүнээс гадна бас нэгэн “сюрприз”- ийг дидимо эрдэмтэн, судлаачдад зэхжээ. Дидимо шиг диатом буюу хоёр атомт замгийг хүмүүс л өөрсдөө мэдэлгүй тараадаг гэж мэргэжилтнүүд үздэг байж. Тиймээс ч аялагч, загасчдыг замаг ихтэй газраар явсныхаа дараа эд зүйлс, хувцас хунараа цэвэрлэж байхыг анхааруулдаг байлаа. Гэтэл дидимог хэн ч, юу ч тараагаагүй, харин энэ дээрэнгүй организм анхнаасаа л дэлхийн хаа сайгүй байжээ гэж үзэх эрдэмтэд байна. Тэдний нэг нь Канадын Нанаймогийн Номхон далай судлалын хүрээлэнгийн байгаль судлаач Макс Ботуэл юм. Тэрбээр Америкийн эрдэмтэдтэй хамтран хоёр атомт замаг судалсан тухайгаа саяхан “BioScience” сэтгүүлд нийтэлжээ. Түүний үзэж байгаагаар хувирамтгай, өсөж үржихдээ хурдан дидимо Африк, Антарктид, Австралиас бусад тивд балар эртний үеэс байж. Европ, Ази, Хойд болон Өмнөд Америкийн 11 орны нутаг дэвсгэрээс олдсон чулуужсан үлдэгдлүүд үүнийг гэрчлэх гэнэ. Шаргал ногоон туяатай, нус шиг харагдах муухай хүлэрлэг лаг замгийн эзлэн түрэмгийлсэн ганц газар нь Шинэ Зеланд гэж Ботуэл үзжээ.
Тус улсын нутагт анх 10-аад жилийн өмнө дидимо үзэгдсэн гэх. Гэтэл одоо Шинэ Зеландын Өмнөд арлын томоохон гол, нуурууд бүгд ногоон “адгуус”-т баригдаж, ул мөр нь гол, мөрний бэлчир нутаг, намгархаг газруудад хүртэл харагдах болжээ. Шинэ зеландчууд 2004 оноос хойш дидимотой “дайтаж” байна. Түүнээс өмнө байсан, үгүйг нь хэн ч мэдэхгүй. Гэхдээ хэдхэн жилийн дотор нэн ховроос нэн түгээмэл болсон хиг замгийг аялал жуулчлал хөгжсөнтэй холбон тайлбарлаж байгаа аж. Албаны хүмүүсийн хичээл зүтгэлийн дүнд тус улсын Умард аралд одоогоор дидимо хүрээгүй байна. Үүнд тус арлын галт уулын чулуулаг ихтэй, фосфороор баялаг хөрс мөн нөлөөлж байж болох юм. Үүнээс үүдэн дидимо үнэхээр Шинэ Зеландыг эзэлсэн үү, эсвэл нуугдмал байсаар ирсэн үү гэдгийг гол, нууруудын ёроол дахь хиг замагны чулуужсан үлдэгдлийг судалж тогтоож болно. Гэвч энэ нь дэндүү өртөгтэй.
“АЛУУРЧИН” БИШ
Аялагч, загасчдаас эхлээд энгийн иргэдэд энэ бүхэн харин сонин биш. Их хэмжээний хиг замаг байгаль орчныг хэрхэн сүйтгэхийг мэдэж байх нь л тэдэнд чухал. Энэ тал дээр ч гэсэн дидимо эрдэмтдийг гайхашруулж байна. Судалгаанаас үзвэл хоёр атомт замаг дэлэнч, мухар шумуул зэрэг жижиг шавьж хорхойн үржилд эерэг нөлөөтэй хэрнээ ялаа, хэдгэнэ зэрэг арай том биетэй шавьжны тоо толгойг бууруулдаг гэнэ. Цэнгэг усны загасны идэш тэжээлийг судалдаг Америкийн Өмнөд Дакотагийн Блэк Хиллс судалгааны төвийн загас судлаач, профессор Даниэль Жеймсийн тогтоосноор дидимо одоогоор загасны хоол тэжээлд сүрхий нөлөөлөөгүйн дээр цэнгэг усны загаснууд том шавьж хорхой хорогдохын хэрээр жижиг шавьж идэх нь нэмэгджээ. Гэхдээ энэ нь харилцан адилгүй байна. Тухайлбал, Шинэ Зеландад дидимогоос болж цэнгэг усны жижиг загас олноороо үхсэн тохиолдол бүртгэгджээ. Гэсэн ч профессор Жеймсийн хэлснээр дидимо нь гэмт хэрэгтэнтэй зүйрлэвээс үймээн дэгдээгч, түйвээнч этгээд болохоос алуурчин, хөнөөгч биш гэнэ. Бусад хоёр атомт замаг шиг өсөж үрждэггүйнхээ адилаар дидимо усны амьтан, ургамлыг үй олноор нь устгахгүй, ердөө гол, мөрний өнгө төрхийг өөрчилж, усны бүтцэд нөлөөлнө гэж үзэх эрдэмтэн олон байна.
ЖИНХЭНЭ ТҮРЭМГИЙЛЭГЧИД
Дидимо чухам юунаас болж гэнэт их хэмжээгээр ургаж, түрэмгий болов? Үүнд хамгийн их нөлөөлс өн хүчин зүйл нь цэнгэг усны экосистемийн тэнцвэрт байдал сүүлийн хэдхэн жилд хүний зүй зохисг үй үйлдлээс болж алдагдсан явдал юм. Судлаачдын тогтоосноор хүмүүс хатуу түлш их хэмжээгээр хэрэглэдэг нь агаар мандал дахь азотын хэмжээг нэмж, энэ нь хөрсний организмын фосфорын хэрэгцээг өсгөснөөс усан дахь байгалийн гаралтай фосфор багасчээ. Ингэснээр фосфоргүй усанд “дурладаг” дидимод эзэрхэг болох таатай орчин бүрдүүлж өгсөн хэрэг. Хоёрт, ой хөвч болоод ногоон байгууламжийн хэмжээ хумигдсан нь фосфорг үй ус булаалдах өрсөлд өгчийг нь цөөрүүлж, дидимод өсөж үржих нөхцөл болсон байна. Харин удаах хүчин зүйл нь хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй дулаарал юм. Дэлхий нийтийн “үйлдвэрлэдэг” хүлэмжийн хийнээс болж цас эрт хайлж, дөрвөн улирлын үе мөчлөг алдагдсан нь цэнгэг усны экосистем, гүний усны нөөцөд нөлөөлсөн гэнэ. Хур тунадасаар сэлбэгдэх учиртай томоохон гол, нууруудын байгалийн эргэлт ийнхүү хэвийн бус болсноор усан дахь эрдэс бодисын зохист хэмжээ алдагдаж, түрэмгий замаг усан ертөнцийг түйвээх болжээ. 1988 оноос хойш дидимогийн эзлэн түрэмгийлсэн газруудад очиж, тэр бүрт учраа олохгүй, толгойгоо маажин байсан судлаачид ийнхүү “хэргийн эзэд”-ийг олсон нь хүмүүс бид өөрсдөө юм.
Г.ЛХАГВА
