Монголд үйлчилгээний байгууллагынхан иргэдийн “эрлэг” гэчихвэл үнэнээс хол зөрөхгүй болов уу. Дэлгүүрт, албан байгууллагад ч ялгаагүй үйлчлүүлэгчдийг бөхөлзүүлж, “бөндөгнүүлдэг” дүр зураг түгээмэл. Ийм л байх ёстой мэт ойлгож, өгөх нь гэдийж, авах нь тонголздог монгол үйлчилгээ, монгол “соёл”-ыг маань гадаадынхан ойлгодоггүй “гаслантай”. Тэдний нийгэмд бараа, бүтээгдэхүүнээ борлуулж, үйлчилгээ үзүүлэгч нь бөхийдөг ёстой. Үүнийг худалдааны соёл, үйлчлүүлэгчээ дээдлэх ёс хэмээдэг. Хувийн ч, төрийн ч үйлчилгээнд нь ийм энгийн хэрнээ хүнлэг, ухаалаг дүрмийг хууль мэт мөрдөнө.
Манай үйлчилгээний байгууллагуудад ужгирсан өөр нэгэн “соёл” бий. Төрийн албаныхан, талх, сүү зардаг худалдагч, өмд, гутал борлуулагч наймаачин бүгд ялгаагүй иргэдэд үйлчлэгч бус, мөнгө хураагч болжээ. Тэд үйлчилгээ үзүүлэх үндсэн ажил, үүргээ ухамсарладаггүй гэмтэй.
Бид бусдад үйлчилж, эелдэг байж чаддаггүйгээ нүүдэлчдийн омголон, бардам, бие даасан байдалтай холбон тайлбарлаж өөрсдийгөө зөвтгөх нь бий. Ер нь түүхийн аль ч үедээ хүний өмнө бөхөлзөн, үйлчилж байгаагүй босоо заяатай гэж хөөрцөглөх нь ч цөөнгүй.
Нийгэм солигдож, зах зээлийн гэх “танил” бус тодотголтой тогтолцоонд шилжих үеэс бидэнтэй “дотноссон” нэг зүйл бол үйлчлүүлэгчийг хүндлэх боловсон ёс, “Үйлчлүүлэгч хаан” гэсэн гоё уриа. Харамсалтай нь, монголчуудын хувьд энэ нь хэлбэрдэлт төдий байсаар өнөөдөр бүр эсрэгээрээ болчихжээ.
Манай үйлчилгээний байгууллагуудад ужгирсан өөр нэгэн “соёл” бий. Төрийн албаныхан, талх, сүү зардаг худалдагч, өмд, гутал борлуулагч наймаачин бүгд ялгаагүй иргэдэд үйлчлэгч бус, мөнгө хураагч болжээ. Тэд үйлчилгээ үзүүлэх үндсэн ажил, үүргээ ухамсарладаггүй гэмтэй. Иргэд үйлчилгээ авахын тулд мөнгө төлдөг. Түүндээ тохирсон сэтгэл ханамж, үйлчилгээ шаардах нь зүй ёсны асуудал. Гэтэл хүний мөнгө авчихаад хүссэнийг нь өгөхгүй гэдийдэг, хадгалах хугацаа нь хэтэрсэн, амт, чанаргүй бүтээгдэхүүн зардаг муухай зан манай нийгэмд бүр хүлээн зөвшөөрөгдсөн “уламжлал” болох хандлагатай байгааг иргэд шүүмжилж байна.
Хамгийн наад захын ганц жишээ дурдъя. Б.Дэлгэрзаяа Хан-Уул дүүрэг дэх “Имарт” худалдааны төвд байрлах “Tous les jours”-ийн салбараас энэ сарын 2-нд бялуу авч, зочдоо дайлжээ. Тэгтэл хөгцтэй байсан бөгөөд энэ талаар тухайн байгууллагад мэдэгдэхэд дотоод хяналтынх нь ажилтан уучлалт хүсэх нь битгий хэл, үйлчлүүлэгчийн өөрийнх нь буруугаас болж бялуу хөгцөрсөн мэт тайлбар хэлсэн гэнэ. Үйлчлүүлэгч эмэгтэй “Tous les jours” нь франчайз эрхтэй, олон улсын чанар, стандартыг дээд зэргээр хангаж бүтээгдэхүүнээ гаргах ёстой газар байтал алдаа дутагдлаа ойлгохгүй, иргэдэд бурууг тохож байна. “Машинд чинь 1-2 цаг байхдаа ийм хөгц үүссэн гэдэг хариулт өглөө. Ичих хэрэгтэй шүү” хэмээн фэйсбүүк хуудсандаа бичжээ. Б.Дэлгэрзаяатай холбогдоход “Бүтээгдэхүүнийг нь буцаагаад төлбөрөө авахыг хүсэхэд өөрөөр солихыг санал болгосон.
Надад дахиж энэ байгууллагаар үйлчлүүлэх итгэл байхгүй болсон. Би бялууг нь буцаагаад, төлбөрөө гаргуулсан. Гэхдээ сэтгэл санааны хохирол, тэр бүтээгдэхүүнийг нааш цааш авч явахад цаг хугацаанаас эхлээд бензин, гар утасны төлбөр гээд эдийн засгаараа давхар хохирсон нь ойлгомжтой. Гэтэл энэ мэт зардал тэдэнд хамаагүй гэсэн” хэмээн ярилаа. Энэ бүсгүйтэй хэд хэдэн хүн холбогдож тус байгууллагаас “но”-той бүтээгдэхүүн авч байсан талаараа сэтгэгдлээ хуваалцсан гэдгийг тэрбээр мөн дурдсан юм. Хэрэв Б.Дэлгэрзаяа нийгмийн сүлжээнд энэ явдлын талаар дэлгээгүй бол тэдэнтэй адил чимээгүй хохироод л үлдэх байв. Хамгийн хачирхалтай нь, “Tous les jours Mongolia” хуудсанд энэ сарын 4-нд мэдэгдэл гаргаж, үйлчлүүлэгчдээс уучлалт хүсээд, бялууг хэрхэн хадгалах талаар мэдээлэл тавьжээ. Түүнд нь зааснаар бол авсан бүтээгдэхүүнээ 30 минутын дотор хэрэглэх ёстой. Үүнийх нь хариуд үйлчлүүлэгчид өчнөөн гомдол, егөөдөл “чулуудаж”, хотын түгжрэл зэрэг асуудлыг давхар хөндсөн сэтгэгдлүүд хөвөрсөн байна.
Тэд улсаас тогтоосон жишгээр төлбөрөө хийсэн учраас хоолны илчлэг, тэжээлийн талаар гомдол гаргах нь зүй ёсны асуудал. Энэ бол ойлгомжтой. Үнэ төлбөргүй байрлуулсан ч байсан гомдоллох эрхтэй. Учир нь үйлчилж байгаа хүмүүст сэтгэл дутсанд л асуудлын учир байгаа.
“Tous les jours Mongolia” бол Улаанбаатарын төв хэсгүүдэд хэд хэдэн салбартай, ижил төстэй үйлчилгээ үзүүлдэг бусад газрынхтай харьцуулахад бүтээгдэхүүнүүд нь илүү үнэтэй газар. Гэтэл үйлчилгээ нь энэ мэтээр доголддогийн зэрэгцээ иргэдэд сугалааны л эрхтэй баримт өгдөг нь бас л бодууштай асуудал.
Бизнесийг нь дэмжин, итгэж үйлчлүүлдэг, бүр тодруулбал, талхных нь мөнгийг өгдөг үйлчлүүлэгчээ үл хүндэлдэг, “Дуртай бол ав, дургүй бол боль” гэсэн “гэдгэр” хандлагатай, сэтгэл ханамжтай байлгахдаа анхаарахаасаа илүүтэй мөнгийг нь л авахаа чухалчилдаг газар Монголд өчнөөн бий. Үйлчилгээ бол харилцан итгэлд тулгуурлаж, чанар, сэтгэл ханамжаар үнэлэгддэг, харилцааны нэг төрөл юм. Үнэндээ үйлчлүүлэгч үгүй бол бизнес эрхлэгчийн сэтгэл, итгэл, хичээл зүтгэл юу ч биш гэдэг нь хэн бүхэнд ойлгомжтой. БНСУ-ын аль ч зах дээр харж болох нэгэн дүр зураг бол худалдагч, худалдан авагч хоёрын найрсаг инээмсэглэл. Тухайн худалдагч, бизнес эрхлэгчийг л зорьж ирдэг шалтгаанаа хэсэг үйлчлүүлэгч нь “Энэ хүн ямар ч үед биднийг гомдоохгүй үйлчилдэг. Тав, арван граммаар илүү өгнө. Ингээд зогсохгүй өндөр настай, таних, танихгүй хэн ч байсан халуун цай, кофе өгч, сайхан яриа дэлгэдэг. Энэ хүн үргэлж нэг зүйлээр үнэ төлбөргүй үйлчилдэг нь сайхан инээмсэглэл, бас үнэнч сэтгэл” гэж сэтгэгдлээ сэтгүүлчид ярьсан байдаг. Үүн лүгээ адил Японд үйлчилгээ авч байгаа хүний сэтгэл ханамжид онцгой анхаардаг юм билээ. Гэтэл үүнээс тэс өөр дүр зургийг “Барс-2” худалдааны төвийн хашаанд үйл ажиллагаа явуулдаг, олон улсын ачаа тээврийн үйлчилгээний “Соёмбо” хэмээх газрын нэгэн салбарынхнаас харж болно.
Улс дамнан ирсэн ачаа, барааг тэнд байрлах чингэлгээс түгээдэг бөгөөд мэдээж иргэд үнэгүй үйлчилгээ авахаар очдоггүй. Өч төчнөөн вон, төгрөгөө тушаасан хүмүүс ачаагаа өөрсдөө хайж, олоод, үүрч дүүрэн гаргадаг. Тэгж байгаад унаж, бэртэх, хүнд ачаанд даруулах, цохиулах эрсдэл өндөр. Гэсэн ч “гүндүүгүй” монгол зангаараа бид ачаагаа олоод авчихдаг юм. Мөнгө төлсөн хэрнээ ийм сэтгэлгүй хандлагатай байгаад нь бухимдсан, бие давхар бүсгүй “Соёмбо карго”-ны ажилчинд “Би унаж бэртвэл яах вэ. Та нар өөрсдийн ажлаа үйлчлүүлэгчдээрээ хийлгэж байгаа нь буруу, соёлгүй байна” гэж хэлжээ. Гэтэл өнөөх залуу “Чи “Барс”-ын хашаанд соёлтой үйлчилгээ нэхдэг хэн бэ” гэж ундууцсан гэнэ. Иймэрхүү хандлага “Хүчит шонхор”, “Барс”, “Нарантуул” зэрэг зах, худалдааны төвд цөөнгүй ажиглагддаг. Үүнээс харахад үйлчилгээг хаана үзүүлж байгаагаас шалтгаалаад соёлтой байх монгол “стандарт” хүртэл бий болжээ. Ташрамд дурдахад, тэдгээр газарт худалдаа эрхлэгчдийн олонх нь “Бид хамгийн хямд, доод үнээр зардаг учраас и-баримт өгдөггүй” гэж сийхгүй хариулдгийг мэдэхгүй хүн ховор байх. Энэ ч гэсэн манай үйлчилгээний соёл, харилцааны нэг том жишээ юм.
Яг ийм буруу хандлага, сэтгэлгүй харилцаанаас үүссэн маргаан нийгэмд үүсээд буй нь гадаадаас ирээд, тусгаарлагдсан иргэдийн гомдол, саналаас илт. Тэд улсаас тогтоосон жишгээр төлбөрөө хийсэн учраас хоолны илчлэг, тэжээлийн талаар гомдол гаргах нь зүй ёсны асуудал. Энэ бол ойлгомжтой. Үнэ төлбөргүй байрлуулсан ч байсан гомдоллох эрхтэй. Учир нь үйлчилж байгаа хүмүүст сэтгэл дутсанд л асуудлын учир байгаа. Олон улсад үүссэн нөхцөл байдалтай уялдаад үйлдвэр, аж ахуйн нэгжүүд, бизнес эрхлэгчид хаалгаа барьж, ажилгүйдэл нэмэгдсэн энэ үед цалинтайгаа байгаадаа тэд баярлах учиртай.
Манай иргэд, үйлчлүүлэгч, хэрэглэгчдэд тулгардаг өөр нэг бэрхшээл, бухимдал нь бүх шатны боловсролын байгууллагуудын сургалтын чанар, төлбөртэй холбоотой. Манай улсын их, дээд сургуулиуд нэг жилийн сургалтын төлбөрөө бөөнд нь авдаг бас л онцгой тогтолцоо, журамтай. Ерөнхий боловсрол олгох чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг хувийн сургуулиудад ч ийм “хууль” үйлчилдэг. Энэ л жишгээр эцэг, эх, оюутнууд төлбөрөө хичээлийн жил эхлэхэд буюу есдүгээр сарын 1 гэхэд төлсөн байх шаардлагатай. Дэлхий нийтийг түгшээсэн “Ковид-19” өвчний улмаас 2019-2020 оны хичээлийн жилд сургуулиудын үйл ажиллагаа “доголдсон”. Нийтийг хамарсан хөл хорио тогтоож, багачууд, хүүхдүүд, оюутнууд нэг хэсэг “зүгээр” суусны эцэст цахимаар хичээллэх болсон. Үүнийг олон эцэг, эх, асран хамгаалагч хангалтгүй гэж дүгнэжээ. Оюутнууд ч сэтгэл хангалуун бус байгаагаа ярьдаг. Тиймээс сургалтын төлбөрийнхөө тодорхой хэсгийг буцаан авах, эсвэл энэ жилийнхэд шилжүүлэн суутгуулах хүсэлтэй нь хэдэн зуу, мянга байна. Гэтэл үйлчлэгч талынхан буюу сургуулийн захиргаанаас ихэвчлэн татгалзсан хариу хэлж байгааг эх сурвалжууд бидэнд учирласан юм.
Өндөр төлбөртэй хувийн дунд сургуулиудад ийм асуудал нэлээд үүсээд буй гэсэн. Зарим сургуулийн Эцэг, эхийн зөвлөлөөс сургуулийн захиргаанд өргөдөл, шаардлага хүргүүлсний дүнд сургалтын төлбөрийн багахан хэсгийг энэ хичээлийн жилийнхэд шилжүүлэн тооцох болсон гэнэ. Хүүхдэд нь ямар нэгэн дарамт ирэхээс сэргийлэх үүднээс сургуулийнх нь нэрийг нууцлахыг хүссэн нэгэн аав “Манай улсад аль шатны сургуулиас үл хамааран сургалтын төлбөрийг уян хатан, өөрөөр хэлбэл, суралцагч, үйлчилгээ авагч талд дарамтгүй байхаар зохицуулан улирал, сар, долоо хоногоор авдаг дэлхийн жишиг тогтолцоог нэвтрүүлэх шаардлагатай. Манайд төлбөртэйгөө дүйцсэн үйлчилгээ үзүүлдэг сургууль, цэцэрлэг хэд билээ. Нөгөөтээгүүр, өнөөдрийнхтэй адил өвчин, тахал дэгдсэн эрсдэлтэй нөхцөл байдал үүсэхэд оюутан, сурагчид л төлбөрөөрөө хохироод үлдэх магадлалтайг бид харж байна” гэж ярилаа. Энэ аавын ярьсанчлан сургалтын төлбөрийг улирал, долоо хоногоор тооцон төлөх тогтолцооны талаар холбогдох албаныхан судлаасай. Бид дэлхийн жишгээс суралцах ёстой. “Мах, хүнснийхээ үнийг дэлхийн жишигт хүргэж чадсан юм чинь бусад сайн жишээнүүдийг ч эх орондоо хэрэгжүүлэх хэрэгтэй” гэж нэгэн ахмад настан егөөдсөнийг дурдахад илүүдэхгүй буй за.
Эцэст нь хэлэхэд, гоё, сайхан, сэтгэл ханамжтай үйлчилгээ гадаад улсад л байдаг, эсвэл өндөр төлбөртэй бол авч болох мэт буруу ойлголт бидний дунд байна. Нэг төгрөг төлсөн ч, мянгыг өгсөн ч хариуд нь инээмсэглэлийн “хачиртай” боловсон, сайхан үйлчилгээнээс сэтгэлийн таашаал авах эрх бидэнд ч бий. “Барс” байна уу, “Имарт” байна уу хамаагүй мөнгөө төлсөн бидэнд эрх тэгш, хүнлэг үйлчилгээ үзүүлэх нь наймаа хийж, талхаа “олдог” бизнесийнхэн, худалдагч хэн бүхний үүрэг гэдгийг, үйлчлүүлэгчийн мөнгө та бүхний цалин гэдгийг мартах учиргүй.
