Багш нарын сэтгэл зүйн асуудлыг хөсөр хаяжээ

Зургаадугаар ангийн хүүг минь багш нь зод­­чих­жээ. “А ээждээ хэлчихсэн байна. Ажил­гүй болж ч мэдэх нь” гэж багш нь ан­гийн­­хандаа ярьсны улмаас хүүг минь хүүхдүүд га­дуурхаж эхэлсэн. Яах вэ” хэмээн нэгэн ээж цахим орчинд бичсэн байв. Багш нар хүүхдийг үг хэлээр доромжилдог, уураа сурагчдадаа гар­га­даг, тэр ч бүү хэл, гар хүрсэн жишээ байс хий­­гээд л олон нийтийн сүлжээгээр цацагддаг. Энэ мэт асуудлаас болж багш нарын нэр хүнд унаж, чичлэх хүн олширлоо. Дээрх жишээнээс ха­­рахад хүүгийн ээжид зөвлөгөө өгсөн хүмүүс хоёр хэсэгт хуваагджээ. Нэг хэсэг нь “Биднийг ба­гад багш маань ганц нэг удаа цохидог л байсан. Одоогийн хүүхдүүд үг сонсохгүй, эрхээ мэдэхээс үүргээ ухамсарладаггүй. Монгол хүүхдүүдийг “хатуу гараар” л сургахгүй бол юм сурахгүй” гэж өмөөрчээ. Харин зарим нь “Багш хүн ямар ч үед хүүхдэд гар хүрэх нь буруу. Цагдаад ханд” гэж зөв­­лөсөн байна.

Ажлын хэт их ачаалал бухимдуулж байна

Улсын хэмжээнд 50 мянга гаруй багш ажил­лаж байна. Тэдний олонх нь ерөнхий боловс­ро­лын сургуульд багшилдаг. Тодруулбал, ерөн­хий боловсролын 885 сургуульд 37 770 багш ажил­лаж буй. Харин их, дээд сургууль 5000 гаруй, сур­гуулийн өмнөх боловсролын байгууллагууд 10 мянга орчим үндсэн багштай. Гэвч манай улс энэ салбарт ажиллах хүчний хомсдолд орсон бө­гөөд үүнийгээ 45 хоногийн сургалтын багшаар “нө­хөж” буй билээ. Багшийн тоог хүчээр ч бо­лов гүйцээч­хэж болно. Харин багш нарын нийгмийн асууд­лыг шийдвэрлэх, ажиллах таатай нөхцөл бүр­дүүлэх, тэр дундаа сэтгэл зүйн асуудалд нь ан­хаарах шаардлагатайг нь олон жишээ “сануулж” байна.
Ерөнхий боловсролын хоёр сургууль тутамд нэг сэтгэл зүйч ажилладаг гэх статистик бий. Тэдгээр сэтгэл зүйч багш нарт ч шаардлагатай үед нь сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгөх үүрэгтэй. Гэвч багш нар өмнөх ажлаасаа илүү гардаггүй аж. Тий­мээс  зөвлөгөө авахаар сэтгэл зүйчтэй цаг товлон тухлан суух нь бараг үгүй гэнэ. Орон нутгийн зарим сургуульд сэтгэл зүйч ажилладаг ч мэргэшээгүй учир зөвлөж чаддаггүйг нэгэн багш ярьсан юм. Нийгмийн ажилтнаар төгссөн ч сэтгэл зүйчийн орон тоог нөхөхийн тулд ажиллаж буй тул мэргэжлийн зөвлөгөө өгөхөд арга туршлага нь дутдаг гэнэ. Сургуулийн захиргаанаас нь багш нарыг сэтгэл зүйн сургалтад суулгах, стресс бу­химдлаа зөв удирдахад нь зориулан тусгай хө­төл­бөрт хамруулах нь тун цөөн. Ийм цаг ч багш нарт гардаггүй байна. Сэтгэл зүйн сургалт зохион бай­гуулдаг ч ирдэг багш байдаггүй хэмээн нэгэн тө­рийн бус байгууллагын мэргэжилтэн хэлсэн юм. 
Их, дээд сургуулиудын багш бэлтгэх хөтөлбөр, сургалт тааруу учраас сайн мэргэжилтэн “тө­рөх­гүй”, орчин үеийн хүүхдүүдэд “гологдож бай­на” гэх нийтлэг хандлага газар авсан. Тэгвэл багшлах хүчнийг нийлүүлж буй, гол төлөөлөл болох Монгол Улсын боловсролын их сургуулийн Багшийн сургуулийн захирал Г.Бямбацэрэнгээс ирээ­дүйн багш нарыг хэрхэн бэлдэж байгаа талаар тодруулсан юм. Тэрбээр “Боловсролын яам болон холбогдох байгууллагуудаас сургалтын үйл ажил­лагаатай холбоотой гэнэтийн шийдвэрүүд гаргадаг. Хүнээ бэлдээгүй, сургаагүй байж техник, технологийн хүчээр хийх, сургалтын шинэ арга зүй нэвтрүүлдэг нь багш нарыг стресстүүлэх нэг шалтгаан болдог. Энэ хэрээр үүрэг, даалгавар нэмэгдэж, цагийн хуваарилалт нь алдагддаг. Нэгээс нөгөөд дасан зохицоход тодорхой хугацаа ордог шүү дээ. Гэтэл багш нарт дасан зохицох, бэлдэх боломж өгөхгүй ажлаар “дарж” байна. Мөн орчин үеийн эцэг, эхчүүдийн харилцаа, хандлага багш нарт дарамт учруулах боллоо. Хүүхдээ таньж мэдэж, ойлгоогүй байж багшид хэт өндөр шаардлага тавих, эсвэл өөрийнхөө хүс­лээр байлгах гэж бухимдуулж байна. Цоо шинэ эрин үе төрж гарсан. Үүнийг эцэг, эхчүүд ойлгож, багш нартай хамтран ажил­лах шаард­лагатай болохоос хүүхэдтэйгээ нийлж багшийг буруутгаж болохгүй. Ер нь бол гэрийн хү­мүү­жил хамгийн чухал. Нөгөө талаас нийг­мийн асуудал, цалин хангамж тааруу, ажлын ачаалал их байгаа нь багш нарыг бухимдуулж, сэтгэл зүйг нь хямрааж байна. Тухайлбал, бага ангийн багш нар 10-11 судлагдахуун заадаг. Өмнө нь найман судлагдахуун зааж байв. Дуу хөгжим, биеийн тамирын хичээлээс бусдыг нь бага ангийн багш өөрөө заадаг. Бага ангийн багш нарыг төрөлжүүлэн бэлддэг олон улсын жишиг бий. Тодруулбал, энэ мэргэжлээр сургууль төгсөхдөө нийгмийн ухаан, байгалийн ухаан, зураг технологи зэрэг бусад сургалтын хөтөлбөрөөр мэргэших юм. Энэ хөтөлбөрийг манай сургууль 2023 оноос нэвтрүүлсэн бөгөөд шинэ мэргэжилтнүүд хоёр­дугаар курсэд сурч байгаа. Өөрөөр хэлбэл, бага ангийн багш нар мон­гол хэл, тооны хичээлээ заана. Харин бусдыг нь мэр­гэшсэн чиглэлээрээ заах юм. Тэгэхгүй бол бага ангийн багш нар зөвхөн тоо, монгол хэлээ “нүд­сээр” бусад хичээл орхигдож байна” гэв. Мөн тэрбээр багш нарыг хамгаалах газар, хүн байхгүй болсныг учирласан. Хэдийгээр Боловсролын яамнаас багш нарын хомсдолыг нөхөж буй мэтээр ярьдаг ч бодит байдалд нэг багш хоёр анги удирддаг тохиолдол ч бий гэнэ. Багшийн сур­гуульд энэ хавар төгсөх 140 гаруй оюутан су­рал­цаж буйн 40 хувь нь хэдийн ажлын байртай бол­жээ. Өөрөөр хэлбэл, багшийн хомсдолыг төг­сөх курсийн оюутан, тэтгэвэртээ гарсан багш нараар нөхөж, гал унтраах төдийгөөр л аргацааж байна.

Багшийн сэтгэлийг тордох нь ирээдүйгээ “аврах” алхам

Багш ч гэсэн ар гэр, амьдралтайг зориуд хэлье. Гэвч тэднийг ар гэргүй, амьдралгүй мэт ажил­­луулж байна. Өөрөөр хэлбэл, тэдэнд, ялан­гуяа цэ­цэрлэг, бага ангийн багш нарт үр хүүхэд, гэр бүлдээ зориулах цаг ер гардаггүй гэнэ. Тэр ч бүү хэл, эмнэлэгт үзүүлэх “эрхгүй” зүтгэж буй. Багш ийм байх ёстой гэдэг өндөр шалгуур, шаардлага тавьдгаас бус, хүн гэдэг үүднээс нь хандаж, бодлогын хэмжээнд арга хэмжээ авдаг албан тушаалтан тун цөөн аж. Үүнийг ч зарим судалгааны тоо баримт “хэлж” байна. Тухайлбал, МУБИС-ийн Багшийн сургуулийн багш, сэтгэл судлаач, доктор Г.Бямбатогтох багш нарын стресс, сэтгэл зүйн асуудлыг 2013 онд судалжээ. Энэ нь хэдийгээр 10 гаруй жилийн өмнөх су­далгаа боловч нөхцөл байдал өдий хүртэл сайж­раа­гүй, харин ч улам дордсон гэнэ. Тэрбээр “2013 онд бага боловсролын багш нарын дунд хийсэн судалгаагаар тэдний олонх нь ямар нэг хэмжээгээр стресст өртсөн болох нь тогтоогдсон. Судалгаанд хамрагдсан багш нарын дийлэнх нь өндөр түвшний стресс, түгшүүртэй байгаагаа илэр­хийлсэн бөгөөд энэ нь ажиллах орчин,  ачаа­лалтай шууд холбоотой байв. Багш нарын стрессийн гол шалтгааны нэг нь сургалтын орчин, анги дүүргэлт, ажлын нөхцөл, хэт их ачааллаас үүдсэн бие, сэтгэл санааны ядаргаа, түгшүүр, бухимдал байсан. Ялангуяа анги дүүргэлт их, удирдлага болон эцэг, эхээс ирэх дарамт өндөр байх нь стрессийг нэмэгдүүлэх хүчин зүйлсийн нэгээр тодорхойлогдсон. Судалгааны үр дүнгээс харахад 40-өөс доош насны багш нарт илүү их стресс үүсэж байгааг ажигласан. Харин өнөөдөр нөхцөл байдал хэрхэн өөрчлөгдсөн талаар бодитой дүгнэлт хийхийн тулд шинэ судалгааны дүн шаардлагатай. Боловсролын салбарт шинэч­лэл, багшийн ажлын орчныг сайжруулах бод­лого хэрэгжиж байгаа нь эерэг өөрчлөлт авч­рах магадлалтай. Гэсэн хэдий ч багш нарын аж­лын ачаалал, нийгмийн баталгаа, сэтгэл зүйн дэмж­лэг хангалттай түвшинд хүрсэн үү гэвэл өрөөс­гөл. Судалгааны үр дүнгээс харахад багш нарын стресс өндөр байх нь тэдний зан байдалд өөрчлөлт оруулдаг. Ажлын хэт их ачаалал, анги дүүргэлт, эцэг, эх, удирдлагын дарамт, сурагчдын идэвх буурах зэрэг нь багшийн сэтгэл зүйд сөр­гөөр нөлөөлж, уур уцаар ихсэх, хүүхдүүдэд хан­дах хандлага өөрчлөгдөх магадлалтай. Ялан­гуяа багш нарын сэтгэл зүйн эрүүл мэндийг хамгаалах, ажлын стрессийг бууруулах арга хэмжээ хан­галт­гүй үед иймэрхүү үйлдэл гарах эрсдэл нэмэгд­дэг. Энэ асуудлыг багшийн буруу гэхээс илүү боловс­ролын тогтолцооны гажуудал, ажлын ачаалал, удирд­лагын арга барил дутмаг байгаатай холбон тайл­барлах нь зүйтэй. Тиймээс ийм асуудлыг зөв­хөн стрессээр тайлбарлах нь учир дутагдалтай бө­­гөөд багшийн мэргэжлийн ёс зүй, сэтгэл зүйн дэмж­­лэгийн тогтолцоог сайжруулах нь чухал юм” гэв. 
Мөн Боловсролын судалгааны үндэсний хү­рээ­­лэнгээс 2023 онд танилцуулсан “Бүх түвш­ний боловсролын сургалтын байгууллагын баг­­­­шийн ажлын сэтгэл ханамжийн судалгааны үр дүн”-д дурдсанаар судалгаанд оролцогчид тодор­­хой хэмжээгээр ажилдаа стресстдэг бо­лохоо илэрхийлсэн бөгөөд талаас илүү хувь нь сургуулийн захиргааны ажил болон дээд шат­ны байгууллагын бодлого, шийдвэр богино хуга­­цаанд өөрчлөгддөг байдал нь тэднийг илүү бухимдуулдаг гэжээ. Улс орнууд багшийг дэм­жин урамшуулахын тулд ажлын таатай нөх­цөл, мэргэжил дээшлүүлэх боломжоор хангах бодлогуудыг хэрэгжүүлж буйг тус судалгаанд онцлоод тэдгээр нөхцөл, боломж нь багш ажилдаа сэтгэл ханамжтай байхад чухал ач холбогдолтойг дурдсан байна. Өөрөөр хэлбэл, багшийн ажлын сэт­гэл ханамж нь түүнийг мэргэжлээрээ тогтвор­той, гүйцэтгэл сайтай ажиллахад чухал нөлөөтэйг мэргэжилтнүүд хэлсэн юм. Судалгаанд цэцэрлэг, дунд болон их, дээд сургуулийн 10 мянга ор­чим багшийг хамруулсан бөгөөд тэд цалин хөлс, нийг­мийн баталгаатай холбоотой зүйлсэд сэтгэл хангалуун бус байгаагаа илэрхийлжээ. Үүнээс гадна цэцэрлэг, ерөнхий боловсрол, мэргэжлийн боловсролын төвийн сургалтын байгууллагын багш нарын тал хувь нь хэрэв мэргэжлээ дахин сон­гох бол өөрийг сонгох байсан гэж хариулсан нь анхаарал татаж буйг судалгааны багийнхан онц­лон тэмдэглэсэн байна. Энэ нь багш нар аж­лаасаа халшрах хам шинжид өртсөнийг ха­руулж буй юм. 
Манай улс багшийн тоог нэмэх, ур чадварыг  сайжруулах чиглэлээр арга хэмжээ авдаг ч ажлын байранд нь тогтоох, сэтгэл зүйг нь тордох ажлыг орхигдуулсан. Салбарын сайд нь багш нарын ёс зүйн асуудалд анхаарна, хариуцлага тооцно гэж ярьдгаас биш, сэтгэл зүйн асуудалд нь анхаарах талаар дуугардаггүй. Бид хүүхдийнхээ цэцэрлэг, сургуульд түр зуур ороод гарахдаа л дуу чимээнд нь ядарч, багш нарын хөдөлмөрийн хүндийг гайхацгаадаг. Үүн дээр боловсролын шинэчлэл нэр­тэй элдэв дарамт, үг авдаггүй хүүхдүүд, хэл амаар доромжлох эцэг, эхчүүдийн шахалт, шаард­лага багш нарыг туйлдуулж гүйцжээ. Нийтлэлийн эхэнд дурдсан шиг асуудал олон гаргуулахгүйн тулд багш нарын сэтгэл зүйтэй “ажиллаж”, шаард­­лага­тай тусламж үйлчилгээг үзүүлэх нь ирээ­дүйгээ “аврах” нэг алхам болох биз.