“Амьдралыг яг л толин дээр буусан тусгал мэт, барим тавим зүүд мэт үзүүлэх учиртай кино урлагийн амин чанарт бүрнээ нийцэх шинэ хэл бий болгосон хамгийн гайхамшигтай найруулагч бол миний л хувьд Тарковский юм” гэж Ингмар Бергман дуу алдсан удаатай. Зөвлөлтийн нэрт найруулагч, зохиолч Андрей Тарковский (1932-1986) Орос орныг арт хэмээгдэх шинэ цагийн сонгомол киноны түүхэн зузаан ботид ганц нэгхэн хуудсаар биш, харин бүхэл бүтэн бүлгээр багтаасан цөөхөн чухаг уран бүтээлчийн нэг. Түүний “Иваны бага нас”, “Андрей Рубл ёв”, “Толь”, “Солярис”, “Амин тахилга”, “Санагалзал” кинонууд эзэнтэйгээ адил цагийн бусгаа салхинд өртөн, элдвийг үзсэн ч эцэстээ түүхэн дэх шилдгийн шилдэг дэлгэцийн бүтээл үүдийн дунд мөнхөрсөн юм.
Кино хийх зөвшөөрөл тэр бүр олгодоггүй, хийсэн кинонуудыг нь үзэгчдэд хүргэхийг хүсээгүй Зөвлөлт засгийнхан өөрийнх нь хэлснээр “Сүнслэг чанар луу нь нулимж орхисон”- оос Тарковский арга буюу эх нутгаа орхиж, холын Францад амьсгал хураасан. Гэхдээ тэрбээр юу юунаас илүү эх нутагтаа хайртай байлаа. Үүнийгээ хэдэнтээ хэлж, амьдралынхаа сүүлчийн жилүүдийг харийн нутагт өнгөрөөхийн хүнд бэрхийг өгүүлсэн дараах ярилцлагыг Тарковксий 1985 оны гуравдугаар сард Шведийн нийслэл Стокгольм хотод нэгэн польш сэтгүүлчид өгчээ. Уг ярилцлагаас жил хагасын дараа буюу 1986 оны арванхоёрдугаар сард тэрбээр уушгины хорт хавдраар нас барсан юм. Парисын СентЖеневьев- де-Буа дүүрэг дэх орос цагаачдын оршуулгын газарт байх түүний булшны чулуун дээр “Тэнгэрийн элчийг харсан түүнд” гэсэн үг сийлээстэй бий.
-Таны амьдрал амар байгаагүйг бид мэднэ. Харин гэр бүлийн тань амьдрал, таны өссөн орчин ямар байсныг хүмүүс тэр бүр мэдэхгүй. Барууны уран бүтээлчид амьдралаа бараг л тэр чигээр нь бүтээлдээ тусгадаг бол оросууд тийм биш шиг санагддаг. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?
-Барууны өнөө цагийн уран бүтээлчидтэй харьцуулахад оросууд хаалттай нь үнэн. Гэхдээ би өөрийгөө шинэ зууны гэхээсээ XIX зууны уран бүтээлчидтэй оюун санааны хувьд илүү ойр гэж боддог. Толстой, Достоевский, Чехов, Тургенов, Лермонтов, Бунин нарын амьдрал тухайн үедээ л өвөрмөц сонин байсныг, тэр нь уран бүтээлд нь хэрхэн тусгалаа олсныг бид мэднэ. Гэлээ ч өөрийгөө тэдэнтэй адилтгалаа гээд 1960-1980- аад оны Зөвлөлтийн амьдралаас би ангид байж чадахгүй. Би ердөө л хувьсгалын дараа Оросын урлаг соёлд үүссэн шинэ орчинтой эвлэрч чадаагүй юм. Тийм албадмал орчинд урлаг хөгжихгүй. Үрсэлгээний оронд соёолохоо байсан ургамлыг л хаа сайгүй суулгачихсан. Түүнээс болоод тэр үеийн уран бүтээлчдийн хувь заяа ямар эмгэнэлтэйгээр эргэв? Толстой, Горький, Маяковский, Блок. Эд л бараг хамгийн азтай нь байсан болов уу. Харин дараах үеийнхнээс Бунин яаж зовов, Ахматова юу туулав, Цветаевагийн хувь тавилан ямар гашуун байв? Урлагийг туршиж, урлагаар тоглож болохгүйн нотолгоо энэ шүү дээ. Аливаа үндэстний урлаг соёл, оюуны өв рүү халдана гэдэг бие махбодийг нь тарчлаахаас ч том нүгэл. Гэхдээ Оросын сонгодог урлаг амь бөхтэй оршсоор байгаа. Урлагийн төлөө амь, амьдралаа өөрсдөө ч мэдэлгүй золиосолсон тэр олон хүн Оросын өнгөрсөн үеийг ирээдүйтэй холбож өгсөн. Надад ч гэсэн тэр холбоос, түүхэн улбаа нь хамгийн эрхэм, үнэ цэнэтэй. Тэр бүхэн үгүй болчихвол би хэн ч биш. Гэр бүлийнхээ тухайд гэвэл би олон зүйл хэлж чадахгүй дээ. Эцэг маань яруу найрагч, орчуулагч байлаа. Хувьсгал гардаг жил 11 настай байсан. Тэгэхээр уламжлалт сургуулиар хүмүүжсэн гэсэн үг. Цаг үеийнхээ аль л сайн, нэр хүндтэй гэгдэх яруу найрагчдыг бүгдийг нь таньдаг байсан гэдэг. Гэхдээ би ээжийгээ л мэднэ. Намайг гуравтайд аав биднийг орхиод явчихсан юм. Ингэж бодохоор яруу найраг уншиж, шүлэг оролддог болоход маань аав бараг нөлөөлөөгүй гэсэн үг. Харин миний ээж ёстой л гэгээнтэн байсан даа. Охин дүү бид хоёрыг ганцаараа өсгөж, биднийг том болтол дэргэдээсээ холдуулаагүй, бас дахиж гэрлээгүй. Өөрөө хүссэн хэмжээндээ сурч боловсорч чадаагүй хэрнээ хэвлэлийн газарт редактор хийж, амьдралаа залгуулдаг байсан. Яаж болгодог байсан юм, бүү мэд, ямар ч байсан ээж маань дүү бид хоёрыг их сургуульд сургаж, мэргэжилтэй болгосон.
-Дайны үед гэсэн үг үү?
-Дайны өмнө болоод дайны жилүүд, бас дараах жилүүдэд нь ч ялгаагүй, амьдрал хүнд байсан. Бидэнд нөмөр нөөлөг болох, тусалж дэмжих, ядаж хэдэн цаас хялайлгах хүн байгаагүй. Дулааны улиралд бид гурав хөл нүцгэн л явдаг байлаа. Харин өвөл нь дундаа ганц эсгий гуталтай. Тийм амьдралыг дүрсэлж хэлье гэвэл ядуурал гэдэг үг ч гоёдно. Миний ээж бурхан байгаа биз. Тэр хүн байгаагүй бол би өдийд байхгүй. Надад хамгийн их нөлөөлсөн, намайг найруулагч болоход хүргэсэн хүн бол ээж. Гэхдээ нөлөө гэдэг үг бас багадаж байна. Ерөөс миний гэх ертөнцийн бүх зүйл ээжтэй минь холбогдоно. Ээжийгээ амьд сэрүүн байхад үүнийг ойлгож ухаараагүй нь харамсалтай. Өөд болсных нь дараа л арчаагүй, өнчирсөн амьтан болсноо, кино болгондоо зөвхөн ээжийнхээ тухай л өгүүлээд байснаа мэдсэн дээ.
-Оросын кино урлагийн уламжлалтай та хэр ойр байдаг вэ. Нутаг нэгт шүтээн гэвэл хэнийг хэлэх вэ. Эйзенштейн үү, Пудовкин уу?
-Пудовкин, Довженко хоёр надад Эйзенштейнээс илүү санагддаг. Эйзенштейний тухайд гэвэл эрх баригчид буруугаар ойлгосон шиг байгаа юм. Ялангуяа, Сталин түүний талаар юу гэж боддог байсан нь надад л лав тайлагдашгүй нууц.
-Буруугаар ойлгох гэснээс та барууны үзэгчдэд нэг л сэтгэл дундуур байх шиг санагддаг. Би буруугаар ойлгож байж ч магадгүй юм.
-Үзэгчдийг биш, тэдний орооцолдох болсон, салж чадахгүй байгаа “муухай” орчныг л би шүүмжилдэг. Хэдийгээр төрийн хяналт, хяхалт хавчлага байдаг ч гэсэн оросуудын хувьд соёл урлаг гэдэг хэзээд далдын увидас, нууцлаг шидтэй, оюуны хэрэгцээнд гэхээсээ сэтгэлийн “боловсрол”-д зориулагдсан, бараг л бурханлаг, зөнч шинжтэй байсаар ирсэн. Харин Өрнө дахинд урлаг гэдэг одоо хэрэглээ, мөнгө олох хэрэгсэл болж. Барууныхны хувьд урлаг бол өмч төдий. “Фауст”-ыг унших нь энэ цагт ашигтай юу, үгүй юү л гэж тэд харна. Бусдад сайрхах гэж ном худалдаж авна. Гэхдээ тэр нь эрээд олдошгүй ховор зүйл юм уу, эсвэл түүнийг худалдаж авах мөнгөгүй байх бэрхшээл тэдэнд байхгүй учраас дэлгүүрт ороод “Фауст”-ыг биш, аль нэг бестселлер гэгдэх хүүхдийн “эд”- ийг, эсвэл бусдын аятайхан гэсэн номыг авч орхидог. Тэгээд боловсролтой болох гэж кино театрт очоод сайндаа л Спилбергийн кино үзнэ. Тийм хүмүүс Манныг юм уу, Хесс, Фолкнер, Достоевскийн ном зохиолуудыг уншихгүй, уншъя ч гэж бодохгүй. Тэдний хувьд хийж чадах ганц зүйл нь худалдаж авах. Тийм байхад уншиж, ойлгох, оюуны цэнгэл эдлэх гэдэг хэзээд хоёр, гуравдугаарт тавигдана. Хангалуун сайхан амьдралыг нь би буруутгахгүй л дээ. Харин түүнийгээ бүхний өмнө тавих болсонд л дургүйлхэж байгаа юм. Урлагийн бүх бүтээл ойлгогдохын төлөөнөө “мэндэлдэг”. Гэхдээ амар ойлгогдохгүй зүйл гэж бий. Түүнийг л элит урлаг гээд байгаа. Тэр амаргүй зүйлийг ойлгох гэж хүн бодно, тунгаана, бас ч үгүй зовно. Тийм явц л хүнийг аварч, амарлиулах учиртай. Гёте хэлсэн байдаг, “Сайн ном унших нь сайн зохиол бичихээс дутахааргүй хэцүү” гэж. Урлагийн сайн бүтээлтэй танилцана гэдэг тэгэхээр оюуны ажил байгаа биз. Ингэж үзвэл, сайн уран бүтээлч бодит байдлаас гажууд зүйл туурвиж, олонтой тэрслэх биш, харин үзэгч, уншигчдадаа юу ч юм бодогдуулж, тэдэнд үйлчлэх хэрэгтэй юм.
-Тэгвэл үзэгчдэдээ та хэр “үйлчилсэн” бэ. Кинонуудаа ойлгуулах гэж тэдэнд “зам засаж” өгсөн үү?
-Бусдын сэтгэгдэл ямар байна вэ гэж тэр бүр анхаардаггүй болохоор хэр үйлчилснээ хэлж мэдэхгүй юм. Гэхдээ нэг зүйлийг сайн мэдэж байна. Миний кинонууд эх нутагтаа үзэгчтэй болох гэж их зүдэрч байгаа. Сүүлчийн хоёр киног маань албаны хүмүүс амжилт олохгүй гэж санаад театруудаар гаргаж, гэнэдсэн. Харин үзэгч олшроод ирэхээр нь хаачихсан гэнэ лээ.
-Таны бүх кинонд ингэж хандсан уу?
-Сүүлчийн хоёр гэж би “Толь”, “Сталкер”-ыг хэлсэн юм. Бусдынх нь талаар юу ч хэлэхгүй байсан нь дээр байх. Ингэж хандаж байхад надад ганцхан зам бий. Тэр нь үнэнч байх, дуу хоолойгоо алдахгүй байх, өөрт ойр, өрөөлд тустай зүйл хийх. Намайг нутгаа орхих үед үзэгчид маань голдуу 16-17 насныхан байсан. Тэд киног минь ойлгосондоо биш, харин ийм өөр зүйл байж болох юм гэсэн сэтгэлээр хүлээн зөвшөөрч байлаа. Тэд л яваандаа миний үнэнч үзэгчид болсон шиг санагддаг. Гэхдээ кино гэдэг их хачин төрөл л дөө. Кино урлагийг оршин байлгая, бүтээлээ хүлээн зөвшөөрүүлье гэвэл найруулагч их, бага хэмжээгээр танигдах ёстой. Гэтэл танигдана, алдаршина гэдэг тухайн бүтээлийн, эсвэл уран бүтээлчийн хувьд эмгэнэл. Ямар ч байсан кино урлагт л тийм. Юутай ч зүйрлэж, тайлбарламаар юм бэ дээ. Цоожний нүхээр санаандгүй хартал нэг сайхан охин хувцсаа тайлж байна гэж бодъё. Хэн нэгэн сэм хараад байгааг охин мэдэхгүй. Элдэв санаагүй, зорилгогүй, зүгээр л тайчиж байгаад баригдчихсан охин. Гэтэл цоожны нүхээр алтан зоос унаад ирвэл бүх зүйл өөрчлөгдөж, огт өөр явдал өрнөнө. Кино гэдэг тэр жаахан охин юм. Энэ утгаараа кино бол маш азгүй, мөнгөнөөс бүрэн хамааралтай урлаг. Юу ч хэвлүүлэхгүй байж, хүссэнээ бичээд суух, Кафкад тохиосон шиг аз бидний хэнд ч олдохгүй. Товчхондоо бол, бусад хүчин зүйлээс хараат энэ мэт асуудлаас болж кино бусдад хүрсэн үү, таалагдсан уу, алдар нэртэй юү, ашиг олсон уу гэдэг их харьцангуй, явцуу ойлголт юм.
-Та цагаачилж амьдарч байгаа. Үзэл бодлоосоо болж хавчигдаж, хилийн чанадад аж төрж байгаа Оросын уран бүтээлчдийг Бунин, Набоков, Солженицын гэсэн гурван хүнээр төлөөлүүлж болох байх. Эдгээр эрхмийн хэнтэй нь та өөрийгөө илүү төстэй гэж боддог вэ?
-Би өөрийгөө хэнтэй ч адилгүй гэж боддог. Ялангуяа, амьдралын хэв маягийн хувьд.
-Мэдээж тийм л дээ. Гэхдээ энэ гурван уран бүтээлч өөр өөрийн, хоорондоо огт төсөөгүй замаар амьдарч байгаа.
-Тэгж үзвэл эргэлзээгүй Бунинтэй л өөрийгөө адилтгах байх. Бүтээлүүд нь надад танил, ойр санагддаг. Хувь хүнийх нь үүднээс ч би түүнийг хүндэлж, хайрладаг. Тэр бол агуу зохиолч. -Гэхдээ цагаач уран бүтээлчид өөр өөр шалтгаанаар эх нутгаа орхиж, амьдралын өөр өөр зам мөр сонгоод ч нэг зүйлээрээ үргэлж адилхан байдаг. Тэр нь эх нутгаа гэх сэтгэл, санагалзал. Тэр хэрээрээ бүтээл туурвил нь ихэвчлэн дурсамж, дурдатгалаас бүтдэг. Ер нь Набоков шиг шинэ улс, шинэ хэл соёлд дасах хүн цөөн байх.
-Набоков хүүхэд байхдаа Оросоос явсан болохоор аргагүй шүү дээ. Харин Бунин хүслийнхээ зоргоор биш, хүний эрхээр, хүчинд автагдан хөөгдсөн. Солженицын бол бүр нөгөө хоёрынхоо үзэж туулах нь бүү хэл, төсөөлж ч чадахааргүй зүйлийн ард гарч байж, бараг л цөхрөх үедээ нутгаа орхисон. Хооронд нь харьцуулшгүй огт өөр амьдрал, огт өөр хувь тавилан байгаа биз. Гэхдээ орос хүн хэзээ ч цагаач байж чадахгүй. Жинхэнэ утгаараа, бүрэн дүүрэн гэсэн байдлаар би хэлж байна. Хүний нутагт толгой хоргодно гэдэг биеэр үзэхээс нааш зовлонг нь мэдэрч, ойлгох аргагүй тийм л хэцүү юм. Энд би Оросоос ирсэн ганц нэг хүнтэй хааяа таардаг. Саяхан л гэхэд нэг танилтайгаа уулзсан. Яг л бусад шигээ тэр “Одоо яах вэ. Яаж амьдрах вэ. Хаачих вэ” гээд түмэн асуулттай явж байна лээ. Ер нь хэн ч төрсөн нутгаа орхих ёсгүй юм. Ялангуяа славян хүмүүс. Бидэнд Европоос өөр бараадах газар байхгүй. Гэтэл өрнөдийнхнөөс ялгаатай нь бид Дорнын соёлд ойр, энэ л газар нутагтай сэтгэл зүрх, үүх түүхээрээ холбогдсон байдаг. Тайланд ч юм уу, эсвэл Балба, Төвд, бүр Хятад хүртэл надад Франц, Германаас илүү сэтгэлд ойр, дотно санагддаг. Нийгэм, соёлын хувьд оросууд гарцаагүй барууны ертөнцөд багтана л даа. Гэсэн ч Дорно тийш биднийг татаад байдаг, яг таг тодорхойлох аргагүй шидэт тарнийн гэмээр хүч байдаг юм.
Г.ЛХАГВА
