Г.МӨНХ-ЭРДЭНЭ: Шинжлэх ухааны санхүүжилтийг хэн нэгнээс хараат бус болгож байж л шинэ мэдлэг бүтээх боломж бүрдэнэ

Оксфордын их сургуульд хүмүүний газар зүйн чиглэлээр докторт сурч буй Г.Мөнх-Эрдэнэтэй ярилцсанаа хүргэе.

-Оксфордын их сургуулийн докторын хөтөлбөрт хэрхэн тэнцэж, тэтгэлэг авсан талаараа манай уншигчдад хуваалцахгүй юу?
-Би МУИС-д суралцаж байхаасаа л дэлхийн то­­моо­­­­­­­­­­­­­хон сургуульд докторын зэрэг хамгаалахыг мө­­­рөөд­­­­­­­­­­­­сөн. Үүний тулд хэл сурах, академик ур чад­­­­­­­­вар эзэм­­­­­­­­­­­ших, судалгаа шинжилгээний дөртэй болох шаард­­­­­­лагатай байлаа. Хэт гоц гойд ухаантай, ур чад­­вар­­­­­­­­­тай биш л бол томоохон сургуульд шууд сонгогдох, тэн­­­­­­цэх боломжгүй шүү дээ. Тиймээс өөрийгөө тодор­­хой түв­­­­шинд бэлтгэхэд цаг хугацаа зарцуулсан. Аме­­рик, Анг­­­­лийн сургуулиудад докторт сурахаар цар тах­­­­­­лаас хойш л материалуудаа илгээсээр байсан юм. Аз болж Окс­­­­­­фордын их сургуульд тэнцсэн. Оксфордын их сур­­­гуу­­лийн нэг дутагдалтай тал нь Монгол зэрэг хөгжиж буй орны бидэн шиг иргэдэд тэтгэлэг бага олгодог. Ер нь Английн сургуулиуд тэтгэлэг багатай.
Харин Америкийн сургуулиудад докторын тэтгэ­­­­­­­­лэг их. Анг­­­лид докторт сурахад зөвхөн сургалтын төл­­­­­­­­­­­­бөрт жилд дунджаар 30 мянган фунт стерлинг буюу 120 ор­­чим сая төгрөг төлөх шаардлагатай. Үүн дээр амьд­­­­­­­рах зардал нэмэгдэхээр санхүүгийн хувьд нэ­­­­­­­лээд их ачаа­­­­­­­­лал үүрэхээр байв. Үүнээс нь болоод “Боль­­­­­­­дог ч юм уу” гэж бодсон үе бий. Оксфордын их сур­­­­­­­­­­­­­­гуу­­­­лийн Га­­­­­зар зүй, хүрээлэн буй орчны сургуу­­­­лийн багш, одоо ми­­­­­­ний удирдагч багшаар ажил­­­­­­­лаж буй Ариэль Эхарн Мон­­­­­­голоос Оксфордын их сургуульд түү­­­­­­­­­хийн чиг­­­­­­­­­­­­­­­лэ­­­­лээр докторт суралцдаг нэг хүн байдаг та­­­­­­­­­­­­­лаар ту­­­­­­­­­­­хайн үед хэлсэн юм. Хэрэв би тэнд док­­­то­­­рын хө­­төл­­бөрт суралц­­­вал Монголоос гу­­­­­­рав дахь хүн нь бо­­­­­­ло­­­­хоор бай­­­­лаа. Үүнийг сонсоод л “асчих­­­сан”. “Док­­торын хө­­­төл­­­­бөрт Монголоос тэр бүр хамрагд­­­­­­­даг­­гүй юм байна шүү дээ. Зүтгэснээрээ зүтгээд үзвэл яа­­даг юм” гээд л тэт­­­­­­гэлгийн боломжууд хайж эхэлсэн. Тэ­­­­гээд сургал­­тын төлбөрийн тэтгэлэг олоогүй ч бу­сад зард­­­лынхыг олж чад­­­­­­­­­­­­сан. Яг тэр үед Монголд Зас­­гийн газ­­­­­­­рын тэтгэ­лэг (хууч­­наар Ерөнхий сайдын нэрэм­­­­­жит) зар­лаж таар­сан юм. Оксфордод тэнцсэн гэсэн ха­­­­­риу­­гаа үү­нээс хэд­­хэн хоногийн өмнө авчихсан бай­­­­­­сан учраас мате­риа­­лаа эр­­­гэлзэх зүйлгүй илгээсэн. Ингэж л надад док­­­торт тэт­гэлгээр суралцах боломж нээгдсэн дээ.

-Таныг Монголд ирснийг мэдэлгүй, ца­химаар ярилцах хүсэлт тавиад ийнхүү нүүр тулан уулзах завшаан тохиолоо. Ажлын шаард­лагаар түр хугацаагаар ирэв үү, амарч байна уу?
-Би Оксфордын их сургуульд хүмүүний газар зүйн чиглэлээр суралцаж байгаа. Өмнө нь МУИС-д антропологичоор суралцаж, төгссөн. Эд­гээрийн аль алинд нь хээрийн судалгаа хий­дэг. Антропологи, хүмүүний газар зүйн ухаанд хээ­рийн судалгаа хийнэ гэдэг нь хүнтэй уулзаад, хоёр цаг ярилцаад өнгөрдөг зүйл биш юм. Асуул­га бөглүүлээд болчихдог ч эд биш. Судалгаа хийж байгаа газартаа суурин байж, хүмүүстэй нь хамт амьдарч, өдөр тутам хийдэг зүйлсийг хийж, ид­дэгийг нь идэх ёстой. Ингэж байж тухайн хүнийг, нийгэм, соёлыг нь таньж мэдэх боломж­той. 
Докторын хөтөлбөрийн эхний жилд тодорхой сургалтуудад хамрагдсан. Онцлог нь бакалавр, магистрынх шиг ямар нэгэн дүн тавьдаггүй. Ха­рин энэ сургалтаар олж авсан онол, арга зүй­гээ тайлангаар хамгаалдаг. Дараа нь ёс зүйн зөв­шөөрөл авах хэрэгтэй болдог. Үүнд багагүй цаг зар­цуулна. Энэ зөвшөөрлийг авч байж хээрийн судал­гаагаа албан ёсоор эхлүүлэх эрхтэй. Би өнгөрсөн оны сүүлчээр эрхээ авсан учир жил орч­мын хугацаанд хээрийн судалгаа хийхээр Мон­голдоо ирээд байна. Ирэх оны нэгдүгээр сарын 1 хүртэл эндээ суурин байж судалгаагаа хийнэ. Гурав дахь жилд нь хээрийн судалгаагаар цуг­луулсан зүйлдээ үндэслэн өгүүллээ бичиж, дөрөв дэх жилдээ багтаан түүнийгээ хамгаалах ёстой. 

-Тэгэхээр таны хээрийн судалгаа док­торын зэрэг хамгаалах үндсэн сэдэв тань гэж ойлгож болох уу?
-Тийм. Миний судалгаа “Монголын малчдын нийгмийн өөрчлөлт” гэсэн ерөнхий сэдэвтэй. Тэр дотроо монгол малчдын ахуй амьдралд гарч буй дижитал шилжилттэй холбоотой өөрчлөлт, нөлөөг онцгойлон судалж байгаа. Антропологи, хүмүүний газар зүйн ухааны гол онцлог нь эхлээд судалгааны датагаа цуглуулах ёстой, дараа нь тухайн сэдвээрээ өмнө нь хийсэн ажлуудын үндсэн санаа, аргументийг няцааж, сөрж, шүүмж­лэх ёстой гэж үздэг. Манай Монголд л ний­гэм, хүмүүнлэгийн ухаан гэж сулхан гарсан сувс шиг салбар болчхоод байгаа юм. Ер нь баруунд, гай­гүй сургуулиудад бол ямар нэгэн шинэ санаа гаргахгүйгээр судалгааны өгүүлэл хэв­лүүлэх бо­ломжгүй, эрдмийн зэрэг ч хамгаалах арга­гүй. Уржигдархан би МУИС-д нэгэн оюутны ба­калаврын ажлын судлагдсан байдлын тоймыг нь харахад хоёр нүүрэнд 10 гаруй судалгаа эшил­чихсэн байв. Гэтэл өнгөрсөн хавар доктор хамгаалсан өөр нэг хүний ажлыг сөхөөд үзтэл судлагдсан байдлын тоймдоо тавхан судалгаа дурдсан байсан. Нэг нь бакалаврын, нөгөө нь докторын ажил шүү дээ. Хөгжилтэй ч юм шиг, эмгэнэлтэй ч юм шиг, ийм утгагүй байдал бий болчхож. Үүнийг нь хэлж шүүмжлэхээр хувь хүн дээрээ хүлээж авдаг, намайг мууллаа, доромжиллоо гэдэг. Монголд бол асуудалтай тэмцээд хэрэггүй юм билээ. Асуудал ярихаар хувь хүнд төвлөрч хүлээж авдаг. Ямар нэг асуудлыг шийдэх гэж байгаа бол хүнтэй нь тулчихсан нь хамаагүй амар. Манайх бүх л албан бичигтээ тэр улсын зэрэгт хүрнэ, ингэж хөгжүүлнэ гэж тусгасан байдаг ч үүнийхээ төлөө юу ч хийдэггүй. Энэ нь шинжлэх ухааны судалгааны бүтээлийн чанар, түвшнээс харагддаг. Ер нь шинжлэх ухааны судалгаа гэдэг бол заавал шинэ юм бүтээж байх ёстой. Зүгээр нэг санаа бодож олчхоод, түүнийгээ баталсан, өөрт таалагдсан баримтаа түүхийг хэлдэггүй байх нь. Үүнийг англиар “сherry pick” гэдэг шүү дээ. Нэн тэргүүний чухал зүйл нь датагаа хангалттай сайн цуглуулах. Үүндээ үндэслээд өмнө нь байсан онол, санааг үгүйс­гэж, өөрийн гэсэн шинэ санаа гаргаж ирэх ёстой. Ерөн­хийдөө Монголд байгаа судалгааны ханд­лагаас тэс ондоо байдаг. 

-Таныг докторт суралцахын зэрэгцээ Оксфордод багшилж байгаа гэж дуулсан. Ийм боломжийг хүн бүрд олгодог уу, эсвэл онцгой тохиолдолд уу?
-Үүнийг монгол хэл рүү хөрвүүлэхээр багшлах гэж орчуулахаас аргагүй болчхож байгаа юм. Анг­лиар бол tutor буюу заагч, чиглүүлэгч гэдэг. Оксфорд, Кэмбриж бусад сургуулиас ялгаатай нь  гурван семистртэй. Найм найман долоо хоногоор хичээллээд, дундаа сар гаруй амардаг. Тиймээс докторын оюутнуудад заагч, чиглүүлэгчээр ажиллахыг санал болгодог юм. Мэдээж үүнээс урьдаар тодорхой шаардлагуудыг хангах ёстой. Хангасан тохиолдолд нэг хичээлийн оюутнуудыг, ер нь голдуу бакалаврын хөтөлбөрийн цөөн тооны суралцагчийг хариуцуулж, удирдуулж ажил­луул­даг. Ерөнхий үйл явц нь манай семинарын хичээлтэй төстэй боловч сургалтын хэлбэр нь арай өөр. Тодорхой хугацаа өгөөд эсээ бичүүлнэ, өнөөхөө шалгаж хянана, тухайн сэдвээрээ ярил­цана. Нэг ёсондоо багшийн туслах гэж ойлгож болно. Систем нь өөр учраас орчуулахад их төвөг­тэй. Жишээлбэл, Америкт бүх багшийг профессор гэдэг бол Монголд зөвхөн ийм цолтой хүнийг л профессор гэж дууддаг шиг л ялгаатай ойлголт юм. Би эхний семистртээ Төв Азийн хүрээлэн буй орчны засаглал гэдэг хичээлийн хүрээнд 27 оюутны чиглүүлэгчээр ажилласан. Жижигхэн өрөөнд 2-3-аар нь суулгаж байгаад л эсээг нь ун­шина, ярилцана, чиглүүлнэ. Ингэж ажиллаад цагийн 15 фунт стерлингийн цалин авдаг. Монгол мөнгөөр бодоход их юм шиг боловч тэндхийн амьдралын өртөг, хичээл заахаас өмнөх бэлтгэлд зарцуулж буй цаг хугацаа зэрэгтэй харьцуулахад бага үнэлгээ шиг санагдсан. Англид цагийн ажлын дун­даж үнэлгээ нь 11 фунт стерлинг байдаг юм. 

Их сургууль мэдлэгийн бүх салбарт мэргэжилтэн бэлтгэдэг байх ёстой

-Дэлхийн нэр хүндтэй, чансаа өн­дөр сур­гуулиудыг яаж ийгээд өөртөө хамаа­туулах, нэр­нийхээ чимэг болгох гэдэг хандлага Монголд их. Ялангуяа улс төрийн хүрээнд Харвардаар намтраа чимдэг, имиж болгодог хүн цөөнгүй. Босго, шалгуурын хувьд Окс­форд монголчуудад хэр ойр вэ?
-Ер нь мэргэжлээрээ дагнаад, түүндээ карье­раа зориулаад, 4-5 жил хангалттай зүтгэсэн хүнд бол зөвхөн Оксфорд гэлтгүй бусад сургуульд ч док­торт сурах нь боломжийн. Гол нь тухайн улсынхаа нөхцөл байдлаас л болж байгаа юм. Жишээ нь, манай улс хэчнээн эрдэмтэнтэй билээ, тэдний хэд нь барууны шинжлэх ухаантай хөл нийлүүлж өгүүлэл бичиж чадах вэ, цаашлаад магистр, докторт сурах хүн хэр олон бэ гээд хувьч­лаад тооцохоор маш бага. Магадгүй хүн амын тоо өндөр бол өөр байх. Гэхдээ менеж­мент хийж болно. Манайх жаахан сэт­гэдэг, боддог хүмүүсээ талын нэг тараачихсан. Багш, судлаачдаа таван сургуульд хуваачихсан. Дээр нь ШУА гэж төвөгтэй байгууллага байна. Мон­гол бол хүний нөөц хомс, хязгаарлагдмал орон шүү дээ. Хэрэв үнэхээр энэ хүмүүсээр юм хийл­гүүлмээр байгаа бол нэгтгэх хэрэгтэй. Энд тэнд тарааж хаячхаад, хоёрын хооронд цалин өгөөд суулгачихаар юу хийх вэ дээ. Өөрөөр хэл­бэл, Монголд авьяастай хүн цөөн. Солиотой санаг­даж магадгүй, гэхдээ надад шийдэх эрх мэдэл нь байвал би улсын гуравхан сургууль л байлгана. ШУА-ийг татан буулгана. Одоогийн манай улсын сургуулиуд ЗХУ-ын үеийн нэг мэр­гэжилтэн дагнаж бэлтгэдэг, ТМС (одоогийн МСҮТ) шиг ут­гагүй тог­толцоотой. ШУТИС-ийнхан “Манайх л ганц­хан инженер бэлддэг” гэж таахалздаг. Багш нар нь хичээлээ бараг заадаггүй, бүгд хувийн ком­­па­­нитай, сургуулийнхаа нэрээр халтуур хийж мөнгө олдог, зөвлөх инженерийн гарын үсгээр төс­лөөс нэг хувийн цалин аваад сууж байдаг. Гэтэл бусад салбар нь хог болчихсон. Уг нь мэдлэгийн бүх салбарт мэргэжилтэн бэлтгэхийг л их сургууль гэдэг шүү дээ. Монголд хамгийн ая­тайхан, их сургуулийн дүр төрхтэй нь МУИС. Гэтэл МУИС-д анагаах, амьдралын шинжлэх ухаан гэгддэг хөдөө аж ахуй байхгүй, инженер нь сул. Яг ийм байдлаар л хүний нөөцөө талын нэг тараагаад, тарамдчихсан байгаа. Үнэхээр л болгоё, бүтээе, хөгжүүлье гэвэл менежмент хийх хэрэгтэй. Тэрнээс монголчууд авьяасгүйдээ, эсвэл мэдлэг, чадваргүйдээ гологдоод байгаа юм биш. Би Харвард, Кэмбриж, Оксфорд гээд өчнөөн сургуулиар явж үзлээ. Тэнд академик хүрээнд суралцаж, ажиллаж байгаа монголчууд гойд шүү дээ. Яг үнэндээ энэ сургуулиудын босго тийм ч айхавтар өндөр, дааж давшгүй биш. Докторт  суралцана гэдэг нь академик карьер хөөх гэж буй учраас л хэцүү болчхоод байна. Хүмүүс үүнийг карьер гэж харахгүй байх магадлал өндөр. МУИС-ийн доктор, ахлах багш хүний цалин 20 ху­вийн нэ­мэг­дэлтэйгээ л 1000 ам.доллар шүү дээ. Энэ мөнгө хангалттай юу гээд тооцоод үзээрэй. Су­­дал­­­гааны санхүүжилт, эх үүсвэр тэдэнд бай­даг­гүй. 

-Та дэлхийн томоохон сургуульд докторт сурах мөрөөдлөө биелүүлжээ. Ийм сонголт хийхэд нэгдүгээрт, тухайн сургуулийн үнэлэмж, нэр хүнд нөлөөлсөн байх. Хоёр­дугаарт, хувь судлаачийнхаа үүднээс өсөж дэвшихийг, суралцахыг хүссэн болов уу. Үүнээс гадна Монголд эрдмийн зэрэг, цол, хэргэм олгодог академик тогтолцооны үнэлэмж тодорхой хэмжээнд нөлөөлсөн үү?
-Тэгэлгүй яах вэ. МУИС-ийн III дамжаанд суралцаж байхад Д.Бум-Очир багш Кэмбрижэд доктор хамгаалж ирээд, хичээл зааж байсан юм. Тухайн сургуульд Монголоос докторын зэрэг хамгаалсан гурав дахь хүн байсан санагдана. Тэр нь надад урам зориг төрүүлж, би ч гэсэн суралцаж болох юм байна гэсэн төсөөлөл бий болгосон юм. Тэгээд л “How are you” ч үгүй байсан хүн англи хэл бие даан сурах гэж хичээсээр зохих оноог нь авсан. Данийн Копенхагены их сургуульд зочин судлаачаар суралцаад, дараа нь Кэмбриж, Нью-Йоркийн их сургууль руу мөн тэтгэлгээр явсан. Ингэж явах үедээ магистрт сурахаар шийдэж, Австралийн Мельбурний их сургуульд хөгжил судлалаар зэрэг хамгаалсан. Би энд Д.Бум-Очир гэдэг хүнийг магтах, тодруулах гэсэнгүй. Гагцхүү багш хүний нөлөө ийм байдаг гэдгийг л хэлэхийг хүссэн юм. Эмч нар хүнийг нэг нэгээр нь, харин багш нар зуу зуугаар нь алдаг гэдэг шүү дээ. Муу багш олон хүний ирээдүйгээр тоглодог бол сайн сурган хүмүүжүүлэгч эсрэгээрээ олон хүнд урам зориг төрүүлж, мөрөөдлийнх нь замыг нээдэг. Аз болж би дандаа сайн багш нартай таарсан, тэднийхээ ачаар өдий зэрэгтэй явна.  

Оюуны хулгайтай тэмцэх хамгийн сайн арга бол эрдмийн зэрэг, цолыг нь хураах

-Антропологи, хүмүүний газар зүйн ухаанд докторын хээрийн судалгаа хийхийн өмнө ёс зүйн зөвшөөрөл авдаг гэдэг нь сонирхол татлаа. Ер нь шинжлэх ухааны салбарын судлаач, эрдэмтэд хэр ёс зүйтэй байх ёстой юм бэ?
-Бүх хүнд ёс зүй чухал. Нэгэнт бүгдийг журам­лаж чадахгүйгээс хойш ёс зүй, ёс суртахууны хэм хэмжээг үлгэрлэл болгохоос, мөрдөхөөс аргагүй. Шинжлэх ухааны ёс зүйн асуудлаар би нэлээд хэдэн жилийн өмнөөс хэсэг бүлэг хүмүүстэй нэгдээд, дуугараад яваад байгаа. Биднээс өмнө ч гонгинодог, дуугардаг хүн өчнөөн байсан. Монголчуудын ёс зүй, ёс суртахууны үнэлэмж барууны орнуудынхаас их өөр. БНСУ-ын к-поп соё­лоос болсон уу, сүүлийн үед манайхан “cancel culture” гэж их ярьж байна. Гэвч үүнийгээ Өм­нөд Солонгос, эсвэл барууны жишгээр хэрэг­жүүлж чаддаггүй. Хэрэгжих ч үгүй байх. Монгол хүний ёс зүйн үнэлэмж, нэгнийгээ шийтгэдэг байдал тэс өөр шүү дээ. Хэн нэгэн хүн муу зүйл хий­лээ гэж бодъё. Ингэхэд тухайн хүнийг дам мая­гаар шүүмжилж, дам байдлаар шийтгэх гэж оролддогоос биш нүүрэн дээр нь хэлж чаддаггүй. Харин жинхэнэ “cancel culture” бол тухайн гэм бу­руутай хүн рүү шууд чиглэдэг, сэхэх, өндийх бо­ломжгүй болтол нь “дайрдаг”. Монголчууд бол байнга нэгэндээ боломж өгдөг. Энэ ч үүд­нээсээ манай улсын шинжлэх ухааны салбарт оюуны хулгай, хуурамчаар зэрэг, цол хүртэж, төс­вөөс цалин урамшуулал авдаг явдал гаарсан. Үүнийг мэддэг, нийгмийн сүлжээнд бичдэг, ил ца­гаан хэлдэг хүн олон. Гэтэл нөгөө талд нь огт тоодоггүй, мулайгаад зүтгэдэг дүүрчихсэн гарууд ч байгаа. Яагаад монгол соёлд аливаа хэргийг хүнээр өөрөөр нь хүлээлгэдэг байсан юм бэ. Хүн улайлгана гэж ярьдаг байсан шүү дээ. Хүн гэм хийсэн гэдгээ өөрөө хүлээн зөвшөөрөх нь хамгийн чухал. Тиймээс л гэмийг нь хүлээлгэж байж л шийтгэдэг, хүлээхгүй аваас есөн эрүү тулгах зэргээр тамладаг байж. Баруунд бол нот­лох баримт л байвал чамаас юу ч авахгүй, шаар­дахгүй. Чи гэмээ хүлээхгүй, хэчнээн гү­рий­гээд ч нэмэргүй.
 Ёс зүй, ёс суртахуун гэдэг бол хүний амьдралд маш чухал. Үүн дээр унаж байгаа хүн амьдралд бүдэр­дэг, балардаг. Эрдэм шинжилгээний хү­рээнд хийсэн үүнтэй холбоотой “гэмт хэрэг” хо­жим хойно ч илэрдэг. Дипломын ажил, эсээ бичихдээ бусдынхаас хуулсан, худал зүйл бичсэн, амжилттай яваа маш олон хүн, улс төрчид хожим баригдаж, огцорсон түүх бий шүү дээ. Оюуны хулгайн асуудал Монголд ч гэлтгүй дэлхий да­хинд байдаг. Гол нь тэд тэмцдэг, үнэнийг ил­чилдэг. Монголд л тоохгүй байна. 

-Оюуны хулгай бол дэлхий нийтэд байдаг асуудал гээд тоолгүй орхиж болохгүй шүү дээ. Үүнтэй ер нь яаж тэмцэх ёстой вэ?
-Барууны орнууд дахь эрдэм шинжилгээний байгууллага, их сургуулиуд нь бүгд ёс зүйн хо­роотой байдаг. Тэр хороо нь ажлаа хийдэг. МУИС-д ёс зүйн хороо байгуулсан ч өнөөх нь ажилладаггүй юм билээ. Ёс зүйн асуудлаар хурал­даж, буруу, зөвийг тогтоох байтал “Тэрэнтэй ха­рилцаагаа муутгаад, хэрэлдээд яах вэ” гэж бол­гоомжилдог шиг байна лээ. Би тэгж анзаарсан. Шийдлийн хувьд хамгийн шилдэг тэмцэл нь гэвэл зэрэг, цолыг нь хураах шүү дээ. Ийм тохиолдол дэлхийд өчнөөн. Манай улсад ингэвэл Монголын хамаг л нэр төртэй эрдэмтдийн зэрэг, цолыг хураах шаардлагатай болно. Яагаад гэхээр манайд үүнийг шалгаж, хянадаг тогтолцоо байгаагүй. Со­циализ­мын үед үзэл суртлыг маш сайн хянадаг байсан учраас оюуны хулгайг ч нэлээд шүүдэг байсан юм билээ. Тэгээд ардчилалд шилжсэнээс хойш бүх зүйл задгайрч, ёстой дураараа болц­гоосон. Боломжтой бол оюуны хулгайн бүтээ­лүү­дийг бүгдийг нь цуглуулж, дата үүсгээд, нийтэд ил бол­гох юм сан. Замбараагүй их дата үүсэх байх. 

-Орчин цагт хиймэл оюун ухааны тус­ламж­­тайгаар дипломын ажил, эсээ, бие даал­таа зовлонгүй хийдэг болсон гэлцэх. Их сур­гуулийн багш нар нь хүртэл ингэж ярьж, бичиж байгаа. Ийм боломж бий юү?
-Саяхан яг ийм гарчигтай ярилцлага нэгэн сай­тад харсан юм. “Сайхан худлаа ярьж байна даа” л гэж бодсон. Монголд бол техникийн нөхцөлөөсөө хамаараад ийм хулгайг илрүүлж чадахгүй байж болно. Харин хөгжингүй орнуудад, ялангуяа анг­ли хэлээр бичсэн эрдэм шинжилгээний ажилд бол хоёрхон холбоо үг, өгүүлбэр хуулбарлахад л гаргаад ирнэ. Тэгэхээр техникийн нөхцөлөө сайж­руулах байдлаар энэ төрлийн хулгайг хязгаарлаж болно. Мөн дипломын ажлыг хянаж, шалгах ёс­той хүмүүс нь ажлаа хийх шаардлагатай. Аме­ри­кийн зарим сургуульд доктор хамгаалсан хү­мүүст ажил өгдөггүй. Докторын зэрэг хэрхэн хам­гаалуулдаг, ямар хүмүүс төгсгөдгийг нь мэд­дэг учраас тэр. Нэг талаасаа “Танай сургууль ч дээ” гэж ялгаварлаж байгаа хэрэг. Гэхдээ тэр­тэй, тэргүй академик салбар нь хүний нөөцөөр хах­чих­­сан байгаа улс хамгийн шилдгийг нь л ажил­луулна шүү дээ. Монголд бол судлагдсан байдлын тоймдоо тавхан эшлэл авчихсан хүнийг л док­торын босго давуулчхаж байна. Маш өнгөц зүйл ярихад л ийм байгаа. 

Шинжлэх ухааны салбарт ч “долоогч”, долигоногч бий

-Шинжлэх ухааны салбарынхан өөрсдөө бас маш хүлцэнгүй, дорой, чимээгүй бай­даг. Саяхан гэхэд эрдэм шинжилгээний хүрээ­лэнгийн нэгэн судлаач оюуны хулгай илрүүлсэн талаараа нийгмийн сүлжээнд бичжээ. Гэвч хэргийн эзэн буюу гол буруутныг дурдалгүй, маш тойруу, бүрхэг байдлаар үнэнийг “илчилсэн” байна. Тогоо руугаа нулимахгүй, асуудлаа дотроо шийднэ гэх хандлага түгээмэл ажиглагддаг. Харин та нэр устай зарлаж байгаад л нэлээд чанга дуугардаг шүү дээ. 
-Ер нь аливаа салбарын дампуурал тэр сал­барынхаа хүмүүстэй холбоотой байдаг. Шинжлэх ухааны салбар уруудан доройтож, буруудаж, чанар чансаа нь унаж байгаа бол тэнд ажиллаж буй хүмүүстэй л холбоотой. Энэ бол эзэнтэй асуудал. Толгой хагаравч малгайн дотроо, тохой хугаравч ханцуйн дотроо гэх явуургүй үгээр хаацайлж, муу муухайг өөгшүүлж дэвэргэх хүн шинжлэх ухааны салбарт цөөнгүй. Арга ч үгүй шүү дээ. Даргад долигонож, ая тал засаж байж л тухайн салбарт ажилладаг, хүлээн зөвшөөрөгддөг хогийн тог­тол­цоог Монголд угсарчихсан юм. Улс төрд л “долоогч”, долигоногч байдаг юм биш, шинжлэх ухааны салбарт ч бий. Энэ бохир тогтолцоог задалж, үүнээс салах гэж л бид үглэж дуулдаг юм. Ерөөсөө энэ бүхний суурь шалтгаан нь ний­гэм, хүмүүнлэгийн ухааны боловсрол муутай холбоо­той. Ялангуяа дарга, цэргийн дарамтын асуудал байгалийн шинжлэх ухаан болон ин­же­нерийн салбарт их. Нийгэм, хүмүүнлэгт ч тодор­хой хэмжээнд бий. Багш, судлаачид нь төрөөс өгч байгаа төсвөөс хамааралтай, үүнээс болж хоорондоо алалцдаг учир дарга нэртэй хэдхэн хүнээс хараат болдог. Нэг бол их сургууль руу явна, үгүй аваас ШУА руу очно. Тэнд очоод хэн нэ­гэн даргад долигонохоос аргагүй. Энэ асуудал цааш­лаад засаглалын хэлбэр, тогтолцоотой хол­боотой. Их сургууль, эрдэм шинжилгээний хү­рээ­­лэнгийн даргыг яагаад мэдлэг, чадварт нь үн­дэс­лэж, мерит зарчмаар томилдоггүй юм бэ. Яа­гаад тэнд ажилладаг багш нар болон ажилчдын саналаар сонгодог вэ. Өөрөөр хэлбэл, мэдлэг, чад­вараар үнэлэгддэг биш, улс төрөөр ажилладаг тог­толцоо угсарчихсан байна. Тэгэхээр улс төрийн хов хутгахаас аргагүй. 

-ШУА-ийг тойрсон шүүмжлэл их. Нү­сэр бүтэцтэй, тэгсэн хэрнээ бүтээмжгүй ийм байгууллагыг төсвөөс санхүүжүүлж заавал байлгах шаардлагатай юу гэдэг асуудал ч яригд­даг. ШУА-ийг яг одоогийн тог­тол­цоо­гоор явуулбал бид ямар үр өгөөж хүртэх вэ?
-Ямар ч үр өгөөж хүртэхгүй. Л.Энх-Амгалан БШУ-ы сайд байхдаа үүнийг нотолчихсон шүү дээ. “ШУА-ийнхан 180 тэрбум төгрөгийг 5000 гаруй төсөлд зарцуулжээ, үр дүн нь тэг” гэж хэлсэн. Энэ бол салбарын сайдынх нь хэлсэн үг. Яг манайх шиг ийм тогтолцоотой, ШУА-тай улс дэлхийд цөөн. Хуучин ЗХУ-ын жишгээр бий болгосон, одоо хойд хөршид л байгаа тогтолцоо шүү дээ. Харин бусад орны академиуд нэтворк байдлаар буюу хүрээлэнгүүддээ төвлөрч ажилладаг. Ма­найд хэдэн хүн хүрээлэнгээсээ гарч ирээд, нэг­нийгээ сонгож даргаар томилоод, төсөв мөнгө ху­ваарилдаг, улс төрчдийг лоббидож академидаа элсүүлээд илүү их санхүүжилт авахыг боддог.  2021 оны статистикаас харахад, ШУА-ийн зөвхөн урсгал зардал болон ШУТС-гийн санхүүжилтэд нийт 30-аад тэрбум төгрөг төсвөөс хуваарилсан байсан. Гэтэл тэдний хийж байгаа судалгаа нь хэ­цүүхэн. Байгалийн ухааны салбарынхныг мэ­­­­дэх­гүй юм, манай нийгмийн ухааныхан бол су­­мын ой тэмдэглээд л явж байдаг шүү дээ. На­лайх дүүргийн ой тэмдэглэчихсэн, төрсөн су­мын­­­хаа улс төрчийг хошхируулж байгаад ийм тийм судлал нэртэй ном хэвлүүлчихсэн хүмүүс байна. Сүүлдээ Л.Энх-Амгалангийн сонгуулийн ажилд хүртэл оролцсон шүү дээ. Шинжлэх ухаан яагаад ийм байдалд хүрэв. Төсөв санхүүжилт бага байдагтай нь л холбоотой. Заавал дарга, улс төрчид ая тал засаж байж мөнгө авдаг, үгүй бол хоосон хоцордог тогтолцоотой. Одоо ШУА-ийн бүх хүрээлэнг Эдийн засаг, хөгжлийн яам хариуцаж байгаа. Төсөв санхүүжилтийг нь нэмэх юм гэсэн. Эдийн засаг, хөгжлийн сайд Л.Гантөмөр юу хийх вэ дээ. Боловсролын сайд байхдаа юу ч хийгээгүй хүн шүү дээ. 

-Академийн удирдлагууд шинжлэх ухаа­ны салбар ийм дорой буурай байгаа нь сан­хүүжилттэй л холбоотой гэж зовлон ярьдаг. 
-Санхүүжилтийг нь нэмээд нэмэргүй, юу ч өөрчлөгдөхгүй. ШУА-ийн удирдлагууд, тэндээс төрөн гарсан академичдыг “Google”-ээс хайгаад үзээрэй, нэр нь ч гарч ирэхгүй. “Google”-дээд нэр нь гарч ирэхгүй хүн шинжлэх ухаанд юу хийх юм бэ. “Мөнгө өгвөл л болчих гээд байна” гэж бүгд ярьдаг. Авьяас билиггүй, шинжлэх ухаан гэж юуг хэлдэг талаар наад захын ойлголт, мэдлэггүй баахан хүн энэ хүрээлэнд байдаг. Тийм учраас л дүүргийн 100 жилийн ой тэмдэглээд явж бай­на. Бичсэн, хэвлүүлсэн бүтээлүүд нь гэж авах юмгүй. ШУТС-гийн цахим хуудсанд нэвтрээд санхүүжүүлсэн төслүүдийнх нь нэрийг хараарай, 150 үгтэй хураангуйг нь уншаарай. БШУЯ-ны­хан социализмын үед зарладаг байсан “Шинэ бү­тээл, оновчтой санаа” уралдааныг 2018 онд зо­хион байгуулахад бэлгэвчний автомат машиных тү­­рүүлсэн шүү дээ. Тэгээд 10 сая төгрөгөөр шаг­нуулсан. Энэ машин чинь барууны орнуудын баар, цэнгээний газар, гудамж, талбайд энд тэнд­гүй байж байдаг, ариун цэврийн цаас шиг л зүйл. Гэтэл манайхан үүнийг шинэ бүтээл гэж шал­га­руулсан. Ийм л байна. Би тэр үедээ бу­хим­даад пост хүртэл бичиж байлаа. 

-Бид их сургууль, эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд ажиллаж байгаа бүх хүнийг суд­лаач гэдэг. Ер нь орчин цагт ямар хүнийг судлаач гэж хүлээн зөвшөөрдөг юм бэ? 
-Дэлхийн томоохон их сургуулиуд, Мон­голынход ч байдаг нийтлэг журам бий. Тэр нь дэл­хийд томоохонд тооцогдох мэргэжлийн сэт­­гүүлд эрдэм шинжилгээний өгүүллээ нийт­лүү­лэх, дэлхийд үнэлэгддэг хэвлэлийн газ­раар номоо хэвлүүлэх. Байгалийн ухааны сал­ба­рын­хан бол “Томсон Ройтерс”, “Скопус”-т бүрт­­гэл­тэй сэтгүүлүүдэд өгүүллээ хэвлүүлж байж хү­лээн зөвшөөрөгддөг. Судлаач гэчхээд анг­лиар унш­даггүй, бүтээл хэвлүүлдэггүй бол тэр хүн судлаач биш. Ингэж хэллээ гээд зөвхөн ки­рилл бичигтэй ах, эгч нар, найз нөхөд маань дургүйцэх л байх. Гэхдээ уучлаарай, чи монгол хэ­лээр шинжлэх ухааны байтугай энгийн мэдлэг ч олж авч чадахгүй. Судлаач гэж хүлээн зөв­шөө­рөгдөхийн тулд хөндлөнгийн үнэлгээтэй, чансаа өндөр сэтгүүлд бүтээлээ хэвлүүлсэн байх ёстой. Ийм журам МУИС, ШУТИС, Оксфорд, Кэмбриж гээд бүх сургуульд бий. Магадгүй ШУА-д байхгүй болов уу.