Сүүлийн жилүүдэд төрөлт багасаж буй нь анхаарал хандуулах асуудал болоод байна. Энэ талаар эрүүл мэндийн байгууллагынхан болон иргэд ихээр санаа тавьж, ярих болсон. Гэвч төрөлт буурахад нөлөөлж буй шалтгаан, нөхцөлийг шинжлэх ухааны үндэслэл, судалгаанд суурилан тайлбарласан нь тун цөөн. Иймд энэ асуудлаар Монгол Улсын их сургууль (МУИС)-ийн Шинжлэх ухааны сургуулийн доктор, дэд профессор, хүн ам зүйч Б.Энхцэцэгтэй ярилцлаа.
-Та “Монгол Улсын хүн амын төрөлтийн өөрчлөлтийн шинжилгээ” судалгаагаа өнгөрсөн онд танилцуулсан. Үүнд Монгол Улсад сүүлийн жилүүдэд төрөлтийн түвшин өссөн төдийгүй харьцангуй олон жил “өндөр” түвшинд байгаа нь бусад улсаас онцлог төрөлтийн шилжилт явагдаж буйг харууллаа гэж дүгнэсэн нь анхаарал татсан. Төрөлтийн шилжилтийн тухай та эхлээд тайлбарлаж өгч болох уу?
-Хүн ам зүйн шилжилтийн онолын дагуу дэлхийн улс орнуудын хүн амын төрөлтийн түвшин өндрөөс доогуур түвшинд шилжиж байна
Өөрөөр хэлбэл, хөгжингүй болон хөгжиж буй ямар ч улс орны хувьд адилхан шилжилт явагдаж байгаа юм. Манай улсад ч энэ шилжилт явагдаж байна. Харин энэ үйл явц хугацааны хувьд хэдэн жилийг хамрах вэ гэдэг асуудал. Жишээлбэл, манай улсад төрөлтийн түвшин 1960-1970 онд өндөр байсан бол буурсаар одоогийн түвшинд хүрлээ. БНСУ-д 1960 онд нэг эмэгтэйн амьдралынхаа хугацаанд төрүүлэх хүүхдийн дундаж тоо зургаа байсан бол одоо нэг хүрэхгүй түвшинд хүрсэн. Монгол Улсын хувьд төрөлтийн түвшин “өндөр” байна гэдэг нь төрөлт маш их гэсэн үг биш, харин бүсийн улс орнуудаас өндөр буюу одоогоор хүн амын эргэн нөхөгдөх түвшнийг хангаж байгааг харуулж буй юм. Гэтэл Зүүн Азийн бүс нутгийн орнуудад төрөлтийн түвшин нь хүн амын тоо эргэн нөхөгдөх түвшнээс доогуур орж, буурсан. Тухайлбал, нэг эмэгтэйн амьдралынхаа хугацаанд төрүүлэх хүүхдийн дундаж тоо БНСУ-д 0.8, БНХАУ-д 1.1 болж дэлхийн хамгийн бага төрөлттэй орны тоонд орж байна. Нэг гэр бүл хоёр ба түүнээс дээш хүүхэд төрүүлбэл тухайн улсын хүн ам эргэн нөхөх түвшинд байна гэж үздэг. Манай улсын хүн амын төрөлтийн түвшин 1970-аад оны дунд үеэс буурч эхэлсэн бөгөөд 1990 оны нийгэм, эдийн засаг, зах зээлийн өөрчлөлттэй холбоотойгоор төрөлтийн түвшний бууралт эрчимжиж, улмаар нэг эмэгтэйн амьдралынхаа хугацаанд төрүүлэх хүүхдийн дундаж тоо буюу төрөлтийн нийлбэр коэффициент (ТНК) 2005 онд 1.95 болсон. Энэ нь сүүлийн 60 гаруй жилийн хамгийн доод түвшин. Одоогоос 20 жилийн өмнө төрөлтийн түвшин эргэн нөхөгдөх түвшнээс доогуур очсон байсан гэсэн үг. Монгол Улс хүн амаа өсгөх бодлоготой, хөгжиж буй орон хэрнээ яагаад ийм түвшинд хүрэв гэдэг анхаарал татсан асуудал байсан тул энэ талаар шинжилгээ хийсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, бодит бууралт уу, эсвэл хүн ам зүйд хэрэглэгддэг цаг хугацааны буюу темпо өөрчлөлт (Хосуудын хүүхэд төрүүлэх хугацааны өөрчлөлтөөс хамаарч төрөлтийн түвшин өөрчлөгдөж буйг хэлнэ)-ийн нөлөө байв уу гэдгийг судалсан. Үр дүн нь цаг хугацааны нөлөөнд орсон байсныг харууллаа. Энгийнээр хэлбэл, төрөлтийн түвшин эргэн нөхөгдөх түвшнээс доогуур орж 1.95 болоогүй. 1960 онд нэг эмэгтэй 6-7 хүүхэд төрүүлж байсан бол өдгөө 2-3 байна гэсэн үг.
-Эрүүл мэндийн хөгжлийн төвөөс гаргасан сүүлийн гурван жилийн статистикаас харахад жилээс жилд төрөлтийн тоо буурчээ. Тухайлбал, өнгөрсөн онд 57.3 мянган эх амаржсан нь өмнөх оныхоос 10.3 хувиар буурсан дүн юм. Үүнд нөлөөлж буй шалтгааныг та юу гэж тодор-хойлох бол?
-Төрөлтөд нөлөөлдөг маш олон хүчин зүйл бий. Хамгийн энгийнээр төрөлтийн шилжилтийг улс орны хөгжлийн үйл явцтай холбож тайлбарладаг. “Хөгжил бол жирэмслэлтээс сэргийлэх хамгийн сайн арга хэрэгсэл” хэмээн 1974 онд Каирт болсон Хүн ам, хөгжлийн олон улсын хуралд тодорхойлсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, улс орны хөгжлийг дагаад нийгэм, эдийн засгийн байдал сайжрахын хэрээр ажил мэргэжил, боловсрол, карьер, орлого нэмэгдэж төрөлтийн түвшин буурдаг гэж үздэг. Тухайлбал, БНСУ, Япон, Сингапур зэрэг Азийн бар орнуудад хөгжлийн түвшин нэмэгдэхийн хэрээр төрөлтийн түвшин буурсан. Өнгөрсөн онд төрөлтийн тоо буурсан тухайд бол нэгдүгээрт, өмнө дурдсан хөгжлийн хүчин зүйл, хоёрдугаарт, хүн амын насны бүтцийн нөлөө байсан. Өөрөөр хэлбэл, төрөх насны эмэгтэй¬ чүүдийн тоотой холбоотой юм. Үүнээс гадна хүмүүсийн хандлага төрөлтөд нөлөөлж байна. Жишээ нь, амьдрал сайхан болохоор олон хүү¬ хэд төрүүлэх байх гэж хүмүүс ярьдаг. Амьдралаа сайхан болгохын тулд боловсрох, ажил хөдөлмөр эрхлэх, орлого олох ёстой. Ингээд хүүхэд төрүүлэх нь хойшилдог. Хүүхэд, ажил, карьер, боловсрол гэсэн сонголттой нүүр тулж байгаа юм.
-Азийн бусад улстай харьцуулахад “өндөр” байгаа энэ үзүүлэлтийг хадгалах нь манай улсын хувьд чухал санагдаж байна.
-Манай улс анх хүн амын тооллогыг 1918 онд явуулахад 618 мянган л хүнтэй байсан. Иймд хүн амын хөгжлийн талаар хатуу бодлого баримталж, хүн амаа өсгөх арга хэмжээнүүд авч эхэлсэн билээ. Үүнийг аажимдаа сулруулсан. Гол шалтгаан нь эх, хүүхдийн нас баралтын түвшин өндөр байсантай холбоотой. Гэхдээ төрөөс баримтлах хүн амын бодлогоос үл шалтгаалан төрөлтийн түвшин урт хугацаандаа буурна гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Одоогийн төрөлтийн түвшний хугацааг уртасгах нь чухал юм. Төрөлтийн түвшнийг бууруулах амархан, харин өсгөх хэцүү гэж хүн ам зүйчид ярьдаг. Доогуур түвшинд хүрсэн улс орнуудын хувьд олон төрлийн арга хэмжээ аваад төрөлт өсөхгүй байгаа тул одоогийн түвшнийг тодорхой хугацаанд хэрхэн хадгалах вэ гэдэг асуудал яригдаж байна. Манай улсад нэг эмэгтэйн төрүүлж буй хүүхдийн дундаж тоо 2.7 байна. Үүнийг ойрын арван жилдээ “барих” боломж бий юү гэдэгт бодлогоо чиглүүлэх хэрэгтэй. Тэрнээс хүн амаа өсгөнө гээд хэт өөдрөгөөр төсөөлөөд нэг эмэгтэйн төрүүлэх хүүхдийн тоо 4-5-д хүрэхгүй. Тодруулбал, төрөлтийн түвшин нь доогуур орсон улс орнуудын хувьд нийт хүн амыг хамарсан гэхээсээ илүүтэй зорилтот бүлэгт чиглэсэн бодлого барьж ажиллаж байна. Монгол Улсад хүүхэдгүй эмэгтэйн хүүхэд төрүүлэх магадлал 90 гаруй хувьтай гарсан. Харин хоёр хүүхэдтэй эмэгтэй гурав дахь, гуравтай нь дөрөв дэх хүүхдээ төрүүлэх магадлал огцом буурсан. Тодруулбал, сүүлийн 25 жилийн хугацаанд гурван хүүхэдтэй эмэгтэйн дөрөв дэх хүүхдээ төрүүлэх магадлал хамгийн их буюу 35 хувиар буурчээ. Тэгэхээр илүү зорилттой бодлого баримтлах нь зүйтэй юм.
-Манай улсад нэг хүүхэд төрүүлэх, өсгөхөд хэчнээн хэмжээний зардал гардгийг тооц¬сон судалгаа бий юү. Бусад улс хүн амаа өсгөхөд ямар бодлого баримталж байна вэ?
-Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамныхан энэ талаар судалж байгаа гэж сонссон. Солонгост энэ төрлийн тооцооллыг хийсэн байдаг. Үүндээ үндэслэж хүүхдийг эрт үед нь хөгжүүлэх, ерөнхий боловсрол, их, дээд сургуульд орох үеийн тэтгэмжийг нэмэгдүүлэх, хүүхдийн тоо өсөхөд орон байрны нөхцөлийг нь сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх гэх мэт зорилготойгоор арга хэмжээ авч хэрэгжүүлдэг юм. Хэдий тооцоонд үндэслэж байгаа ч өсөн нэмэгдэж буй зардлыг бүрэн хангахад хүрэлцэхгүй гэж үздэг. Хүн ам зүйн шилжилтийн онолын дагуу хамгийн анх төрөлтийн түвшин эргэн нөхөгдөх түвшнээс доогуур хэмжээнд очсон орнууд нь хөгжингүй буюу Европын улсууд байлаа. Аль 1950-иад оноос л төрөлтийн түвшин нь доогуур байсан. Гэхдээ ТНК нь арай ч нэгээс доогуур түвшинд хүрээгүй. Харин одоо дэлхийд хамгийн бага төрөлттэй улсыг Азийн орнууд тэргүүлж байна. БНСУ, Тайланд, Сингапур, Япон, БНХАУ-д төрөлтийн түвшин хамгийн багад тооцогдож буй. “Азийн улс орнуудын төрөлтийн шилжилт” сэдвээр докторын ажил бичиж байхад “Азийн соёл бол өөр. Хөгжингүй орнуудын түвшинд арай ч очихгүй” гэж ярьж байсан бол энэ байдал эсрэгээрээ болжээ. Солонгос улсад янз бүрийн мөнгөн тэтгэмж өгч, арга хэмжээ аваад ч төрөлтийн тоо нь нэмэгдэхгүй байгаа. Тиймээс хүмүүсийн хандлагыг өөрчлөх тухай онцлон ярих болсон. Өөрөөр хэлбэл, гэр бүлийн үнэ цэн гэж юу болох, хүүхэд ямар ач холбогдолтой вэ гэдэг рүү чиглүүлэх талаар ярьж байна. Мөн “тодорхойгүй байдал”ын талаар ихээр ярих болсон. Маргааш ажилтай байх уу, гэр бүлтэй болсны дараа ажилгүй, орлогогүй болчих вий гэх мэт тодорхойгүй байдал нөлөөлж байна. “Ковид-19” цар тахал ч тодорхойгүй байдлын нэг жишээ. Хүмүүс энэ үед төрөлт нэмэгдэнэ гэж бодож байв. Гэтэл эмнэлэг нь ажиллах уу, жирэмсний хяналтандаа орж чадах уу, төрөх үедээ өвчин авах эрсдэлтэй зэрэг тодорхойгүй шалтгаан нөлөөлсөн учир төрөлтийн түвшин дэлхийн бүх улс оронд цар тахлын дараа буурсан. Түүнчлэн дэлхий нийтэд эдийн засгийн тогтворгүй байдал, дайн самуун нүүрлэж байхад хүмүүс төрөх тухайд төлөвлөхгүй байна. Манай улсад ч мөн адил агаарын бохирдол хэзээ буурна гэж хүүхэд төрүүлэхээ төлөвлөх вэ.
-Сүүлийн үед хожуу төрөлт ихсэж буйг эмч нар хэлдэг. Үүнд нөлөөлж байгаа шалтгааныг судалж үзэв үү?
-Гэрлэх нас хойшилсон. 1979 онд анхны гэрлэлтийн дундаж нас 18.5, 1989 онд 19.7, 2000 онд 23.7 байсан бол 2020 онд 27.8 болж хойшилсон. Нийт хүн амын дунд гэрлэх нас оройтсоноор хүүхэд төрүүлэх нь ч хойшилж байгаа юм. Энэ нь хожуу төрөлт, цөөн хүүхэдтэй байх нөхцөл болдог. Мөн төрөлт өндөр үеийнхтэй харьцуулахад одоо илүү олон жил сурч байна. Өрсөлдөөнт зах зээлийн орчинд тогтвор суурьшилтай ажиллах шаардлагатай болсон. Сүүлийн жилүүдийн төрөлтийн үзүүлэлтээс харахад 30-аас дээш насны эмэгтэйчүүдийн төрөлт зонхилж байна. Ялангуяа 30-34, 34-39 насныхны төрөлт нэмэгдэж байгаа. Энэ “тоо” нь өнөөгийн төрөлтийн түвшнийг “өндөр” байлгаж буй юм. Ойролцоогоор 10 жилийн дараа дээрх насныхны ч төрөлт буурна. Ерөнхийдөө төрөлт жилээс жилд буурна. Төрөлт буурахын хэрээр насжих үйл явц явагдана гэсэн үг.
-Эдийн засгийн асуудлаа шийдээгүй байж олон хүүхэд гаргалаа гэх шүүмжлэл нийгэмд бий. Хүн амаа өсгөхөд эдийн засгийн ямар хөшүүрэг хэрэгтэй гэж харж байна?
-Монгол Улс хүн амын нөхөн үржихүйн эрүүл мэндэд анхааран ажиллаж байгаагийн зэрэгцээ ядуурлыг бууруулах, хүн амын орлогыг нэмэгдүүлэх зорилгоор “мөнгөн тэтгэмж”-үүд олгож байна. Үүнд сар бүр олгож буй хүүхдийн, жирэмсний болон амаржсаны, хүүхэд асарсны, олон хүүхэдтэй өрх толгойлсон эцэг (эх)-ийн тэтгэмж, “Цалинтай ээж” гэх мэтийг нэрлэж болно. Мөн олон хүүхэд төрүүлсэн эмэгтэйчүүдийг хүндэтгэж, “Эхийн алдар 1, 2” одон олгож байна. Эдгээр арга хэмжээ нь төрөлтийг дэмжихэд нөлөөлж буй ч хангалттай үг биш. Хосууд хүүхэд төрүүлснээр орлого нь багасаж, аль нэг нь ажиллах боломжгүйд хүрдэг. Тиймээс хүүхдийг төрсний дараах хэдэн жилд илүү дэмжлэг хэрэгтэй. Жишээ нь, хүүхдийн мөнгийг сар бүр 100 мянган төгрөгөөр олгох уу, эсвэл хоёр хүртэлх насанд нь үүнээс их хэмжээгээр олгоод, цаашид бууруулах уу гэх мэт. Үүнийг маш сайн тооцож, судлах шаардлагатай юм. Нөгөө талаас хүн амаа өсгөх нь чухал хэдий ч ард иргэдээ эрүүл энх, бүтээлчээр амьдрах, хөгжих таатай орчныг бүрдүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй. Хүн бүр боловсролтой, эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээ сайтай, чанартай, агаарын бохирдолгүй орчинд амьдрах эрхтэй. Гэтэл хүн амын 30 хувь нь ядуу. Эдгээр иргэдээ ядуурлаас гаргаж чадаагүй байж хүн амын тоог нэмэгдүүлэх тухай ярих нь хэр оновчтой бол. Аливаа улс орны бодлого нь хэдэн сая хүн амтай байхаас үл шалтгаалан иргэдээ сайн сайхан амьдруулахад чиглэх ёстой. Цэцэрлэг, сургуулийн хүртээмж, ажил эрхлэлт, орлого, хүрээлэн байгаа орчныг бүрдүүлсний дараа “тоо”-нд анхаарах нь зөв байх.
-Монгол Улс хүн ам цөөтэй учир төрөлт багасаж буйд төрөөс анхаарахгүй, энэ хэвээрээ яваад байвал ямар аюултай вэ. Та юу зөвлөх бол?
-Сонирхолтой нь, монголчуудын “зохимжит” хүүхдийн тооны талаарх үзэл бодол сүүлийн 20 гаруй жилд өөрчлөгдөөгүй. Дунджаар 3-4 хүүхэд гэсэн хариулт хэвээр байгаа юм. Нийт эмэгтэйчүүдийн 60 гаруй хувь нь ийм тооны хүүхэд хамгийн “зохимжтой” гэж үзсэн буюу олон хүүхэд төрүүлнэ гэсэн үзэл хэвээр байна. Гэвч 2-3 хүүхэд л төрүүлж байна. Ямар нэгэн зүйл болохгүй учраас л хүссэн хүүхдээ төрүүлэхгүй байна гэж дүгнэж болох юм. Үүнд нөлөөлөх бодлого явуулбал үр дүнд хүрнэ. Улсаас илүү үр дүнтэй зорилтот бодлогыг хэрэгжүүлэх цаг болсон. Тухайлбал, дараагийн хүүхдээ төрүүлэхэд нь дэмжих зэргээр ялгаатай байдлаар тэтгэмж олгох гэх мэт. Монгол Улсын хүн амын хэтийн тооцооллоор 2035 оноос хойш нийт хүн амд эзлэх сургуулийн насны хүүхдийн тоо буурч, ахмад настных нэмэгдэнэ. 2050 онд нийт хүн амын 20 хувь буюу таван хүний нэг нь 60-аас дээш настай болох тооцоолол гарсан. Тиймээс хүн амынхаа насны бүтэц, тоон мэдээлэлд үндэслэн төлөвлөлт хийх хэрэгтэй. Насжилт явагдахын хэрээр цаашид манай улсад халамжийн зардал ихээр нэмэгдэх юм. Гэр бүлийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байна. Зорилтот бүлэгт чиглэсэн бодлогуудыг тусгах биз ээ. Тухайлбал, зорилтот бүлэг гэдэгт залуучуудад чиглэсэн бодлого боловсруулах шаардлагатай байна. Gen Z үеийнхэн маш өөр сэтгэхүйтэй болсон. Хувь хүн гэдэг үзэл нь давамгайлах болж. Бусад улсад ч гэрлэхгүй, ганцаараа болон хамтран амьдрах сонирхол өндөр болж буйг тоон мэдээллүүд харуулдаг. Солонгос, Сингапурын жишээнээс харахад хэчнээн их “мөнгөн тэтгэмж”-ийн арга хэмжээ авсан ч төрөлт нь нэмэгдэхгүй байна. Ялангуяа Сингапурт эхний хүүхэд төрөхөд 10 мянган ам.доллар, дараагийнхад нь үүнээс хоёр дахин их мөнгө олгодог. Мөн нэг өрөө байрыг нь хоёр болгох боломжоор хангах гэх мэтээр арга хэмжээ аваад ч төрөлтийн тоо өссөнгүй. Хүмүүс “мөнгө”-нөөс болж хүүхэд төрүүлэхгүй байгааг үүнээс харж болно. Гэхдээ манай улсад бол одоогоор мөнгөн тэтгэмж байх ёстой.
