Б.Тулга: Нарансэвстэйн боомт баруун бүсийн хөгжилд чухал нөлөө үзүүлнэ

УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын сайд, Боомтын сэргэлтийн үндэсний хорооны дарга Б.Тулгатай ярилцлаа.

-Нарансэвстэйн боомтын асуудал ан­хаа­рал татаж буй гол сэдэв боллоо. Нэг та­лаар нээх нь зүйтэй, нөгөөтээгүүр, нээж болох­гүй гэсэн шүүмжлэл гараад буй. Засгийн газрын гишүүний хувьд энэ боом­тыг нээ­хийн ач холбогдлын тухайд юу хэлэх вэ?
-Шинэ Үндсэн хууль батлагдаж, 126 ги­шүүнтэй парламент бүрдсэн. Хамтарсан Зас­гийн газар байгуулж, 2024-2028 оны мөрийн хөтөл­бөрөө УИХ-аар батлуулж, үйл ажил­лагаагаа явуулж байна. Үүний дотор манай Боомтын сэр­гэлтийн үндэсний хорооноос санал болгосон На­рансэвстэйн боомтыг нээж ажиллуулах та­лаарх зорилгыг багтаасан юм. Энэ боомт ямар ач холбогдолтой, яагаад нээх ёстой вэ гэдэг та­лаар нийгэмд нэлээд хэлэлцүүлэг гарч буйг нь бид сайн зүйл гэж бодож байна. Яагаад гэвэл ардчилсан нийгэмд аливаа худалдааны асууд­лыг шийдэхэд хүн бүрийн санаа оноог тусгаж байх нь чухал. Монгол Улс БНХАУ-тай 4500 км газар нутгаар хиллэдэг. Одоогоор 17 боомтоос 13 нь үйл ажиллагаа явуулж байна гэж ойлгож болно. Энэ 17 боомтоор Хятадын засаг захиргааны гурван нэгж болох Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон, Шинжаан-Уйгурын Өөртөө Засах Орон, Ганьсу мужтай хиллэж, хоёртой нь худалдаа хийж байгаа. Ганьсу мужтай хиллэж буй баруун бүс нутагт Замын-Үүд-Эрээний боом­тын худалдааг хуваалцаж болохуйц боомт бай­гаа нь Нарансэвстэй-Мазуншань гэж бид үзэж байгаа юм. Уг боомт баруун бүсийн хөг­жилд чухал нөлөө үзүүлнэ.

-Тухайлбал, эдийн засгийн үр өгөөжийг хэрхэн тооцсон бэ?
-Ганьсу муж 26 сая хүн амьтай, 425 мянган ам км газар нутагтай. Хятадын мужуудаас эдийн зас­гийн үзүүлэлтээрээ эхний гуравдугаарт жагс­­даг. Өмнөд Монгол, Шинжаан-Уйгураас ял­гаа­тай нь Ганьсу мужид уул уурхай байдаггүй. Бо­ловсруулах үйлдвэр, аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй гэсэн эдийн засгийн гурван үндсэн сек­тортой. Эдгээр нь тухайн бүс нутгийнхаа эдийн засгийн өсөлтийг бий болгож, бусад муж­тайгаа худалдаа хийдэг. Өмнөд Монголын хувьд манай улстай ижилхэн, үндсэн эдийн зас­гийг нь уул уурхай авч явдаг. Монголын уул уур­хайн бүтээгдэхүүнийг Өмнөд Монголд дахин бо­ловс­руулж, өртөг шингээж, цаад мужууддаа зарж борлуулдаг. Тийм учраас бид гурав дахь зах зээл нээж байгаа гэж ойлгож болно. Заавал Өмнөд Монгол, Шинжаан-Уйгураар дамжуулж цааш нь худалдах, бараа, бүтээгдэхүүн авах биш, бусад дотоод муж руу шууд зарах бололцоог эрэлхийлж байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Ганьсу му­жийн ДНБ-ий тухайд зөвхөн 2024 оны эх­ний улиралд 912 тэрбум юань байна. Үүнийг Мон­голын эдийн засагтай харьцуулбал бараг ес да­хин том. Ийм хэмжээний эдийн засагтай бүс ну­таг­тай бид худалдаа хийж, хамтарч ажиллана гэдэг бол Монгол Улсын, тэр дундаа баруун бү­сийн эдийн засаг тэр хэмжээгээр тэлэх, өсөх бо­лолцоо, гарц гэж үзэж байгаа.

-Нарансэвстэй-Мазуншань боомтыг анх 32 жилийн өмнө нээсэн ч удалгүй хаасан байдаг. Шалтгаан нь юу байсан юм бол?
-Нарансэвстэйн боомтыг анх 1992 онд нээж байсан. Тухайн онд Монгол Улс БНХАУ-тай хил­лэдэг боомтуудаа нээж, аймаг, мужуудтай нь худалдаа хийсэн. Үүний дотроос нэг л боомт тухайн үедээ хаагдсан байдаг. Тэр нь На­ран­сэвстэйн боомт. Тэр үед юу болсон бэ гэ­хээр боомтоо нээж худалдаа хийхдээ, дэд бүт­цээ тавьж чадаагүй. Шууд хоёр талаасаа ху­дал­даа хийе гээд, вагончик аваачиж тавиад нээ­чих­сэн. Замын-Үүдээс эхлээд бүх боомт л тэгж эхэл­сэн. Манай Говь-Алтай, Баянхонгорын нутаг дам­надаг Говийн их дархан цаазат газрын А хэсэг буюу яг тэр худалдаа хийж буй газар замгүй уч­раас иргэд баянбүрдүүдээр зорчих, тээвэрлэлт хийх зэргээс эхлээд тэнд амьдардаг амьтдад нө­лөөлж эхэлсэн. Тийм учраас тухайн үеийн Засгийн газар, УИХ ажлын хэсэг гаргаж шалгаад, энэ байдлаар явж болохгүй гээд 30 жилийн өмнө есөн сар ажиллуулаад хаасан.

-Эрдэмтэд, нутгийн иргэд энэ боомтыг нээвэл байгаль орчин төдийгүй дэлхийд хо­­вордсон мазаалай баавгай, хавтгай тэмээ зэрэг ан амьтан, хүн, малд сөрөг нөлөөтэй гэж эсэргүүцсээр байна. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?
-Говийн их дархан цаазат газрыг бид хам­гаалж, менежментийг нь сайжруулах ёстой. Зам, дэд бүтэц тавьсан тохиолдолд тэр дархан цаазат газарт хамгийн бага нөлөө үзүүлэхээр хийх ёс­той гэсэн эрдэмтэдтэйгээ адил байр суурьтай байна. Хэвлэлээр гарч байгаа мэдээллүүдийг ха­рахад судлаач, иргэдийн хувьд 1992-1993 оны алдааг дахиж давтах нь, өөрөөр хэлбэл, тусгай хамгаалалттай газрын дундуур зам, дэд бүтэц тавих гээд байна, баянбүрдүүдэд нөлөөлөх нь гэсэн болгоомжлол бий юм билээ. Засгийн газар саналаа гаргахдаа Монгол Улсын хилийн дагуу, хилийн бүсээр дэд бүтэц, замаа тавья. Ингэж байж тусгай хамгаалалттай газар нутгаа хам­гаалъя. Хоёрдугаарт, бүс нутагтаа эдийн засгийн ач холбогдолтой боомт нээе гэсэн зорилт тавьж байгаа юм. Говийн их дархан цаазат газрын А хэсгийг 1975 онд анх тусгай хамгаалалтад авсан. Дэлхийн том хэмжээтэй тусгай хамгаалалттай газруудын нэг. Хэмжээг нь аваад үзвэл 45 мянган ам км газар нутаг. Төсөөлөөд үзвэл Баян-Өлгий, Сэлэнгэ, Булган аймгийн газар нутагтай ижил хэмжээний том.

-Иргэд Нарансэвстэйн боомтод уул уурхайн үйлдвэрлэл эрхлэх боломжтой юу. Тэнд хууль бусаар алт олборлогчид үйл ажиллагаа явуулж байгаа гэж дуулсан.
-Өдгөө хүчин төгөлдөр байгаа хуулиар тусгай хамгаалалттай газар нутагт ямар нэгэн уул уурхай, үйлдвэрийн үйл ажиллагаа явуулж болохгүй. 2013 онд Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын үед Талын мэлтэсийг тойрсон геологи хайгуулын ажил хийх талаар ярьж байсан. Тэр үед би Байгаль орчны сайдаар ажиллаж байсан. Бид эсрэг байр суурьтай байсан, одоо ч маш хатуу байр суурьтай байна. Харамсалтай нь, өнөөдөр хамгаалж байгаа менежментийн хувьд хүн хүч муутай, үйл ажиллагааны зардал дутмаг байна. Сүүлийн сард ажлын хэсэг тийш явуулж үзэхэд хууль бусаар уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж, алт олборлох тохиолдол нэлээд гарсан байна. Бидний олж мэдэж, баримтжуулснаар онгон, хамгаалалтын, хязгаарлалтын гурван бүсийг оролцуулаад тоолоход одоогийн байдлаар 38 цэгь хууль бусаар геологи хайгуулын ажил хийсэн байна. Энийг илүү олон хүн ойрхон очиж байж хууль бус энэ үйлдлээс хамгаалахаас биш, хэнийг ч очуулдаггүй, бүтэн аймгийн хэмжээтэй газрыг эзэнгүй байлгавал хууль бус үйл ажиллагаа гарсаар байна гэж бид бодож байгаа юм.

-Түрүүн та Ганьсу мужийн эдийн засагт аж үйлдвэр голлох үүрэгтэй гэсэн. Монголд ашгаа өгөх өөр ямар салбарууд байна вэ?
-Нефтийн, сэргээгдэх эрчим хүчний том салбарууд, боловсруулах үйлдвэрүүд, Хятадын сансрын, цэргийн гээд маш том аж үйлдвэрийн салбар цаад талдаа бий. Хоёр дахь том эдийн засаг нь аялал жуулчлал. Би өнгөрсөн жил есдүгээр сард Ганьсу мужид ажилласан. Хамгийн том аялал жуулчлалын салбараа үзүүлж байсан. Энэ муж юугаар брэндинг хийж, ямар бүтээгдэхүүнийг Хятадын жуулчдад зардаг вэ гэхээр Монголын говь, элсэн цөл үзүүлнэ, тэмээ унуулна гэдэг юм байна. Намайг очиход жилд 10 сая жуулчин авч байна гэж ярьж байсан бол одоо интернэтээс хайгаад үзэхэд Ганьсу мужийн аялал жуулчлал өнгөрсөн жилээс хоёр дахин өсөөд, энэ оны эхний гурван улирлын байдлаар 20 сая жуулчин хүлээн авчээ. Тэд жуулчдад тэмээ унуулж, элсэн цөл, элсэн манхан дээр байгаа баянбүрдүүдийг үзүүлсэн аж. Эндээс орж байгаа орлогыг нь тооцоод үзэхээр 2.2 тэрбум ам.доллар. Манай валютын нөөцийн тал нь гэсэн үг. Есхөн сарын дотор манай валютын нөөцийн талыг зөвхөн байгалиа үзүүлээд, жуулчны үйл ажиллагаанаасаа олж байх жишээтэй.

-Бидэнд энэ том зах зээлээс өгөөж хүртэх ямар боломж байгаа бол?
-Баянхонгор, Говь-Алтай гээд яг адилхан, Монголын говь байна. Ялгаагүй тэмээ унуулж, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнээ худалдаж бол­но. Үүнийг бид татаж ажиллах нь эдийн засгаа солонгоруулах, тэлэх гэсэн бодлогод ний­цэж байгаа юм гэдгийг энэ ташрамд хэлье. Дараа­гийнх нь яалт ч үгүй хөдөө аж ахуйн салбар. Ялан­гуяа Говь-Алтайн сумуудын дийлэнх нь ха­туу хучилттай авто замаар хоорондоо, айм­гийн төв­тэйгөө холбогдоогүй. Сумуудаа холбож, боомт руугаа зам тавьснаар тэр аймгийн, тэр ну­тагт амьдарч байгаа иргэдийн амьжиргаа эрс дээшлэх учиртай. Тэнд үйлдвэрлэсэн хө­дөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн, мал, мах, сүү, тарьж ур­гуул­сан жимс, жимсгэнэ зэргээ хатуу ху­чилттай авто зам, боомтоороо тээвэрлээд зах зээлд гаргах бо­лол­цоо бүрдэнэ гэсэн үг. Бас нэг сонирхолтой зүйл байна. Сүбэй Монголын өөртөө засах хо­шуу гэж бий. Манайхаар сум юм билээ. Яг Гань­су­гийн цаад талд байгаа монголчууд юм.

-Тэнд хэчнээн сүбэй монгол байна вэ?
-Ганьсу мужид нийт 15 мянган сүбэй монгол байна. Тэдний онцлог нь, аялгын хувьд биднээс ямар нэгэн зөрүүгүй. Говь-Алтай, Баянхонгорын ир­гэдтэй яг ижил аялгаар ярьдаг, яг ижилхэн монгол соёлтой. Тэр айлуудаар орж сонирхсон. Ганьсу мужийн иргэдээс дээгүүр амьдралтай гэсэн статистик гардаг юм байна. Яагаад гэвэл тэр хүмүүс тэмээ, мал хариулдаг. Тэмээнийхээ сүүг автомат машинаар сааж, цааш хүргээд, жилдээ их хэмжээний орлоготой болчихдог. Ферм дээрээ казах, хятад хүмүүсийг туслах ажилтнаар ажиллуулдаг, орчин цагийн малчид, сайхан амьдардаг юм билээ.

-Хилийн наана, цаана хуваагдахад үлдсэн монголчууд уу?
-Би бас сонирхож үзсэн. Дамбийжаагийн албатууд юм байна. Дамбийжаа Монголоос шахагдаад, албатуудаа аваад явсан. Өөрөө үр хүүхэдгүй. Хилийн цаад талд Ганьсу мужид хөнөөгдсөн юм билээ. Тэр үед албатууд буюу Сүбэй Монголын нэг хэсэг нь Дамбийжаагийн байсан Мазуншань уул руугаа гараад, говьдоо бас нэг хэсэг нь үлдсэн. Хоёр талд боловч нэг хошуу. Мазуншань гэдэг нь морины дэл уул гэсэн үг юм билээ. Манай талдаа байдаг уул.

-Ерөөсөө 100-хан жилийн өмнө би­дэн­тэй хамт байсан монголчууд маань тэнд нэг хошуу болчихсон гэсэн үг байх нь ээ?
-Харин тийм. Очоод уулзахад “Үүд хаалгаа нээгээч ээ. Ах, дүү, хамаатан садантайгаа очиж уулзъя” гээд сууж байна лээ, хөөрхий. Ганьсу мужийн хувьд, яг хилийн цаана нефтийн олбор­лолт явагддаг. Нефтийн үйлдвэртэй. Хэрвээ бид дэд бүтцээ тавиад, тооцоолоо хийчихвэл баруун бүсийнхэн маань урд талаас шууд нефтийн хямдхан бүтээгдэхүүн авах, барилгын, аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнээ ч татах боломжтой. Мөн Монголдоо хийж буй бүтээгдэхүүнээ эргүүлээд зарах боломж бүрдэнэ. 

-Нарансэвстэйн боомтыг хэзээ нээхээр төлөвлөсөн бэ?
-Боомт нээнэ гэхээр манайхан өнөөдөр шууд ажиллаад эхэлнэ гэж боддог. Боомт нээнэ гэдэг хоёр улс хоорондоо дипломат шугамаар тохирч байж, гаргах ёстой шийдвэр. Тийм учраас УИХ Нарансэвстэйн боомтыг нээх асуудлыг хэлэлцэж, тодорхой тогтоол шийдвэр гаргана. Ингээд хөрш улс бас шийдвэрүүд гаргаснаар энэ ажил цаашид үргэлжлэх учиртай. Биднийг зам, дэд бүтцээ тавьсны дараа боомт нээх шаардлага тавьж байна. Яагаад гэвэл бид урьд нь замгүйгээр боомт нээгээд алдсан, тэр алдаагаа нэгдүгээрт давтах ёсгүй. Хоёрдугаарт, Гашуунсухайтад ч бид эхлээд эдийн засгаа л түлхэж байвал замтай, замгүй явуулъя гээд яарсан. Одоо урьдчилсан судалгаанууд хийж байна. Замыг хилийн зур­васын дагуу явуулах нь. Нарансэвстэй-Ма­зун­шанийн боомт нээгдлээ гэхэд түүгээр бараа, бү­тээг­дэхүүний тээвэр, аялал жуулчлал их явах нь ээ. Түүнээс уул уурхайн бүтээгдэхүүн зөөх боомт биш юм гэж хэлэх байна.

-ТЭЗҮ, зам, дэд бүтцээ хэрхэн төлөвлөв?
-Цоо шинээр нээж байгаа боомтуудад бо­лом­жоор нь хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруу­лалтыг илүү түлхүү оруулаад, иргэд тухайн боомтоор үйлчлүүлсэн төлбөрөөсөө, тухайн замаар явсан хураамжаас орлогоо олдог зарчимд шилжүүлэх нь зүйтэй гэж үзэж байгаа юм. Ганьсу муж мон­гол­чуудын Энэтхэг, Балба, Төвөд рүү гардаг гол боомт байсан юм билээ. Нарансэвстэйн цаад талд нь аялал жуулчлалын Дунхань хот бий. XIII зууны “Торгоны зам”-ын хамгийн том боомт хот. Манайхан худалдаа наймаа хийж, цайгаа авах, ма­лын гаралтай бараа, бүтээгдэхүүн зарахдаа яг энэ Нарансэвстэйгээр жин тээж явсан түүхэн уламж­лал байна. “Бүс ба зам”-ын Европ Азийг хол­­босон, Тяньжин, Бээжин, Шанхайгаас Европ, Ве­нец, Итали руу явж байгаа том коридор На­ран­сэвстэйн цаана, түүгээр явж байгаа төмөр зам, авто замын дэд бүтэц нь 100 хүрэхгүй км-т бий. Тэ­­гэ­хээр бид дотоод дэд бүтцээ сайжруулаад, тэр лүү холбогдож чадвал заавал Замын-Үүд, Тянь­­жиний боомтоор гаралгүйгээр шууд төмөр за­­м­ын­хаа боомтоор энэ эдийн засгийн коридор луу холбогдох бололцоо байгаа юм. Бидний ху­дал­­даа хийх чадвар тэр хэмжээгээр сайжирна гэсэн үг.

-Нарансэвстэйн боомтыг нээвэл байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй, амьтад устана гээд байгаа эрдэмтэд, нутгийн иргэдэд юу хэлэх вэ?
-Монголын хилийн өмнө талд Хятадын уур­хай­нууд, үйлдвэрүүд, зам дэд бүтэц нь бүгд бай­на. Угаасаа давхар давхар хашаатай учраас ма­най зэрлэг амьтад тийшээ нэвтэрдэггүй. Ма­найх хилийнхээ наана зэрэгцүүлээд таван км зам тавихад нөлөөлөл харьцангуй гайгүй байна гэж бид тооцож байгаа юм. Ингэж дэд бүтэцтэй болгох нь иргэдээс гадна хил хамгаалал, амьтан, байгаль хамгааллын үйл ажиллагаанд ч дэмтэй. Яагаад гэвэл зам тавина гэдэг чинь байгалиа хамгаалж байна гэсэн үг. Замгүй газраар хүн явахгүй. Газар нутгийн хэмжээ их том учраас байгаль хамгаалагчийн тоо тэр хэмжээгээр олон байх ёстой. Харамсалтай нь, цөөхөн хүн ажил­­ладаг. Тэд авсан цалингаа ёстой бен­зин ша­та­хуун­даа зараад ажиллаж байна. Тэд­ний урсгал зард­лыг нэмэгдүүлэх, тусгай хам­гаалалт­тай газ­­рыг манаж, хамгаалах ёстой бай­галь хам­гаа­­лагчийг олон болгох шаардлага бидэнд бий. Тусгай хамгаалалттай газар өөрөө сан­хүү­гээ олдог байх бололцоог боомтын худалдаа нээж өгснөөр, тэр худалдаанаас орж байгаа ор­ло­гоос тодорхой хэмжээгээр менежментийн зар­­дал руу нь шилжих нөхцөлийг хамтраад бүр­дүүлбэл эрдэмтэд дургүйцэхгүй байх гэж бид үзэж байна.

-Хамгийн гол нь, Талын мэлтэсийн 300 тонн нөөцтэй алтны үндсэн ордыг л ашиг­лах нь гэсэн хардлага их байгаа юм билээ?
-Тэнд алтны орд байхгүй. Гэтэл илэрц бий гээд очиж ухаад байдаг. Нэг ч удаа албан ёсны нөөц тогтоож, хайгуул хийгээгүй. Дархан цааз­­тай газар дотор хайгуул, олборлолт хийх бо­ломж­гүй. 300 тоннын нөөц гэдэг нь цуу яриа шүү. 1900 оноос өмнө янз янзын байдлаар алт олборлож байсан гэдэг. Тэрийг нь л зарим хүн өлгөж авдаг юм шиг байна лээ. Яагаад манай баруун бүсэд амьдарч байгаа иргэд төвийн бүсийнхэнтэй ижил үнэтэй шатахуун хэрэглэж, ижилхэн хатуу хучилттай авто замаар явж, гадагшаа ху­далдаа хийж болдоггүй юм бэ. Яагаад үйлд­вэр­лэсэн бүтээгдэхүүнээ заавал 1000 км явж Хятадын зах зээл рүү оруулах ёстой юм бэ. Тийм учраас л бид үүнийг яриад байгаа юм. Хү­мүүс дархан цаазтай газрын дундуур явна гэж бу­руу мэдээлэл өгөөд байгаа. Ийм асуудал огт байхгүй. Дархан цаазтай газарт уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулах асуудал байхгүйг хатуу хэлье.
Хүмүүс Бургастайн боомтыг ашигла гэдэг. Бургастайн боомт нэгт, Нарансэвстэйгээс 400 км-ийн цаана бий. Хоёрдугаарт, Бургастайн боом­тын цаана Шинжаан-Уйгурын өөртөө засах орон байна. Хил хамгаалахаас гадна цаг­даа нар өдөр, шөнөгүй хилийн цаана машин­тай, улаан цэнхэр гэрэл асаагаад явж байдаг. Тусгай хяналттай, өөр дэглэмтэй бүсээр чөлөөт худалдаа хийнэ гэдэг маш хүндрэлтэй. Тийм уч­раас Хятадын дотоод мужтай худалдаа хийхээр Бур­гастайг биш, На­ран­сэвстэйг яриад байгаа гэсэн санаа.

Д.Эрдэнэтуяа