Манай улс “20 минутын хот” үзэл ба¬римтлалын хүрээнд 2040 он гэхэд нийслэлд дэд төвүүдэд түшиглэсэн 14 хот байгуулахаар төлөвлөгөө, зураглал гаргаад буй. Өмнө нь цаасан дээр хэд хэдэн хотын шав тавьж, “байгуулсан” туршлагатай хүмүүс энэ ажлыг гардаж хийхээр ханцуй шамлан дайрч эхэлсэн тул олон нийт үүнийг тун ёозгүй, итгэл үнэмшилгүй хүлээн авах болсон. Өөдрөгөөр төсөөлбөл, 15 жилд ийм тооны хот байгуулчихвал нийслэлдээ нэгэн зэрэг хамгийн олон “суурин” бий болгосон улсаар Монгол тодрох нь гарцаагүй. Үүний зэрэгцээ хотынхоо дэд бүтэц, төлөвлөлтийг хамгийн бодлогогүй, хорон байдлаар хөрөнгө хүч заран байж дордуулсан орноор “тодорч” ч болзошгүй. Хот төлөвлөлтийн мэргэжилтнүүд, архитекторууд үүнд хамгийн их санаа зовж байна. Өөрөөр хэлбэл, нийслэл дотор хот байгуулснаар Улаанбаатарын нөхцөл байдал одоогийнхоос дээрдэх үү, иргэдийн амьдрах орчин сайжрах уу гэдэг нь юуны урьд тогтож бодох, анхаарах асуудал хэмээн үзэж буй юм.
Хот төлөвлөлтийн мэргэжилтэн Н.Сэргэлэн нийслэлийн өнөөгийн байдлыг ашиглалтын шаардлага хангахгүй, хэзээ мөдгүй нурж унах гэж буй өндөр гэгчийн барилгатай зүйрлэсэн юм. Ийм л хэврэг, эмзэг байдалд дэд төв, хот байгуулна гэж сэтгэл хөөрлөөр бужигналдах нь дэндүү эрсдэлтэй, яг одоогийн байдалд нэг гудамж, уулзварын төлөвлөлтийг ч асар нарийн тооцоолол, судалгаатайгаар, мэргэжлийн хүмүүсийг оролцуулан хийх нь чухал гэдгийг тэрбээр онцолсон. Ийм учраас л хот төлөвлөгчид анхны жишиг “20 минутын хот” болгохоор зорьж буй Сэлбэ дэд төвийн бүтээн байгуулалтыг долоо хэмжиж, нэг огтлох зарч¬ маар эхнээс нь хариуцлагатай, оновчтой хийхийг анхааруулсаар байгаа юм.
ГАЗАР ЧӨЛӨӨЛӨЛТИЙН ДӨНГӨ
Сэлбэ дэд төвд тулгуурласан хотыг Сүхбаатар дүүргийн 13, 14, Чингэлтэйн 14, 18 дугаар хорооны нутаг дахь гэр хорооллын 158 га талбай бүхий 2206 нэгж талбар газарт байгуулахаар төлөвлөсөн. Бидний мэдэхээр Таван буудал, Долоон буудал орчмын гэр хорооллын бүс юм. Дэд төвийн инженерийн байгууламжийн ажил дууссан, барилга, орон сууцын бүтээн байгуулалтыг нь юу юугүй эхлүүлэхэд бэлэн болсон хэмээн албаныхан ярьж буй. Инженерийн байгууламжийг нь богино хугацаанд барьчихсан мэтээр мэдээлж байгаа ч аль 2013 оноос хойш ярьж, хэдэн жил дамнуулан сунжруулсаар өнгөрөгч онд хүчээр шахам дуусгасан. Харин одоо газар чөлөөлөх нүсэр, гол ажил үлдэв. Одоогоор газар чөлөөлөлт 80 орчим хувьтай гэж “20 минутын хот” үндэсний хорооноос мэдэгдсэн. Өөрөөр хэлбэл, нийт 2300 орчим айлын газрыг чөлөөлөхөөс 1840-ийнхийг нь мэдэлдээ авсан гэж хамгийн сүүлд мэдэгдсэн юм. Гэхдээ баталгаатай, эсэх нь эргэлзээтэй. Газар дээр нь очиход чөлөөлж шальсан газар, зай талбай хомс харагдсан. Тодорхой зүйл гэвэл газрыг нь бүрэн чөлөөлөөгүй атлаа бүтээн байгуулалтын дөрвөн багц ажлын хоёрынх нь тендерийг зарлачихсан. Барилга, байгууламж барих газраа хууль ёсны дагуу “өмчлөөгүй” байж төлөвлөгөө, зураглал гаргаад, түүнийхээ дагуу нэг захаас нь ажлаа эхлүүлэхээр техник хэрэгслээ зэхэж буй гэсэн үг. “Хот байгуулагчид” ямар хуумгай, яаруу сандруу хөдөлж эхэлснийг эндээс харж болно.
Эрдэнэбүрэнгийн УЦС, “Шинэ Зуунмод” хот байгуулах зэрэг томоохон төслүүд газар чөлөөлөлтийн бэрхшээлээс болж хэрхэн саатаж, хугацаа алдсан билээ. Одоо ч ажил нь урагшилсан зүйлгүй. Францын Засгийн газартай хамтран нийслэлд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн дүүжин тээврийн төсөл ч газар чөлөөлөлтийн бэрхшээлээс болж маршрут нь өөрчлөгдөж, ажил нь хойшилсоор өнөөдрийг хүрсэн. Бидэнд өмнөх үеэс үлдсэн ийм бэлээхэн сургамж, алдаа дутагдал байхад Сэлбэ дэд төвийн бүтээн байгуулалтад үүнийг давтаж, хуучны хуудуутай арга барилаар ажиллаж буй нь харамсалтай.
ТӨСӨӨЛӨЛД “БОССОН” ХОТ
Сэлбэ дэд төвийг түшиглэн байгуулах хот цар хүрээгээрээ III, IV хорооллоос том байна гэж албаны хүмүүс мэдээлсэн. Нийт 45 мянга гаруй хүнийг тэнд амьдруулахаар төлөвлөөд буй. 10 068 өрхийг амьдруулах 113 орон сууц барьж, явган хүний 43.3, дугуйн 28.9, авто 17.7 км зам тавьж, 3.6 га газарт тоглоомын талбай, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, спорт цогцолбор байгуулахаар зураг төсөлд нь тусгасан. Хотын нийт талбайн 30 хувийг цэцэрлэгжүүлэлт, ногоон байгууламжтайгаар төлөвлөсөн.
“Сэлбэ”ийнхэн боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг нийгмийн суурь үйлчилгээг цаг алдах, стресстэх зовлонгүй 20 минутын дотор шуурхай авдаг байх дэд бүтцийг бүрдүүлнэ гэж “хот байгуулагчид” ам гарч байгаа. Тиймээс үүнийг “20 минутын хот”-ын жишиг болгох зорилт тавьсан. Гэхдээ энэ нь зөвхөн цаасан дээр л “биежсэн”, мөрөөдөгчдийн төсөөллөөрөө бий болгосон зураглал төдий зүйл юм. Гоё сайхныг ярих, том ажил амлаж авах амархан, гэхдээ түүнийгээ төлөвлөгөөөний дагуу яг таг хэрэгжүүлнэ гэдэг ярвигтай. Сэлбэ дэд төвд түшиглэх хотыг дорвитойхон тооцоо, судалгаанд үндэслэж байгуулахгүй бол ямар бэрхшээл үүсэх вэ. Н.Сэргэлэн үүнд “Улаанбаатарын гэр хорооллыг дахин төлөвлөх ажлыг эхлүүлээд удаж байгаа. Ажил нь удааширсан, цалгардсан тал бий ч ор тас орхичихоогүй, үргэлжлүүлсээр л байсан. Үүнийг зөв системтэй, тооцоололтой хэрэгжүүлж чадаагүй учраас газраа байраар сольсон зарим иргэн хохирч, төслүүд нь бүтэлгүйтсэн.
Дахин төлөвлөлтөөр байртай болно гэдэгт иргэд итгэл алдарсан учир Засгийн газар гаднах дүр төрхийг нь өөрчлөөд “20 минутын хот” гэдэг зүйл гаргаж ирсэн. Тиймээс хэлбэрт, сайхан амлалтад хууртах, тэгтлээ их итгэх хэрэггүй. Үнэн хэрэгтээ эдгээр нь хот байгуулах биш, гэр хорооллыг дахин төлөвлөж, орчныг нь сайжруулах л үндсэн зорилготой ажлууд шүү дээ. Хэрэв өмнөх шигээ үлгэн салган ажлууд хийвэл нийгэм, эдийн засагт илүү их хохирол учруулна. Зөвхөн Сэлбэ, Баянхошуу дэд төвийн ойр орчимд дахин төлөвлөлт хийхээр 320 га газар чөлөөлөх гэж байна. Сэлбэ дэд төвийн барилга, байгууламжид 1.6 их наяд төгрөг зарцуулна гэж мэдээлж байгаа. Ийм их хэмжээний газрыг эргэлтэд оруулж, их наядаар яригдах төсөв хөрөнгө зарцуулж байгаа тул алдаа гаргавал амсах хохирол нь тэр хэрээр том байна. Төлөвлөлтийг нь буруу хийвэл хотын замын хөдөлгөөний ачаалал, урсгал, орчны тэнцвэртэй, аюулгүй байдал зэрэгт ч сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй” гэсэн юм.
ДАРААГИЙН ЯАРМАГ БИЙ БОЛОХ УУ
Дэд төвд суурилсан хот гэж юуг хэлэх вэ. Гэрүүдийг орон сууцаар сольж, зай завсаргүй олон барилга, байгууламж барин, илүү нягт суурьшлын бүс байгуулахыг хэлж байна уу. Эсвэл инженер, нийгмийн дэд бүтцийг нь цогцоор нь шийдсэн орчныг ингэж үзэх үү. Үүний хариулт маш тодорхойгүй байгааг Улаанбаатар хотын музейн эрдэм шинжилгээний ажилтан, судлаач Г.Очбаяр хэлж байна. Өмнө нь Яармагт дэд төв байгуулж, хотын төвлөрлийг задална гээд нийслэлээс төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн ч өнөөх нь хэдхэн жилийн дотор орон сууцын хотхон, хорооллоор дүүрч, суурьшлын замбараагүй бүс болчихсон. Инженер, нийгмийн дэд бүтцийнх нь хүчин чадлаас давсан олон тооны барилга, байгууламж тэнд бий болгосон нь өнөөгийн түгжрэлийн, нийслэлчүүдийн бухимдлын шалтгаан болчхоод буй. Тэгвэл Сэлбэ дэд төвд түшиглэн байгуулах хот, түүний дараа хэрэгжүүлэх төслүүд ч энэ алдааг давтаж болзошгүйг тэрбээр анхаарууллаа. Нэр, зүсээ хувилгасан дахин төлөвлөлтийн төслүүдээр нийслэл хотоо самарч, Яармаг шиг замбараагүй бүсүүд бий болгох вий гэх болгоомжлол эндээс төрж байна. Хот, дэд хотын статустай суурьшлын бүс байгуулж буй тохиолдолд иргэдэд ажиллах, үйлдвэрлэл эрхлэх орчин нөхцөлийг ч бүрдүүлж, тухайн газартаа тогтвортой, суурьшин амьдрах боломжоор хангадаг гэнэ. Ингэж байж хот хараат бусаар бие даан хөгжих нөхцөл бүрддэг байх нь. Гэтэл манай “хот байгуулагчид” Сэлбэ дэд төвийн бүсэд гурван сургууль, таван цэцэрлэг байгуулж, 50 орчим га-д ногоон байгууламж бий болгоно хэмээн даналзаж буй. Бидэнд гял цал барилга, цементэн байгууламж дутаагүй, гагцхүү хүн амьдрахад аюулгүй, ээлтэй орчин л хэрэгтэй. Дэд төвүүд хот болж хөгжих үү, хотхон, хороололд эзлэгдсэн, хүн алхах зайгүй “бетонон ширэнгэ” болж хувирах уу гэдэг нь хамгийн их анхаарал татаж байна.
