Сансар эзэмших өрсөлдөөнийг өөрчилсөн хүн

ЗХУ сансар эзэмших өрсөлдөөнд 60 жилийн өмнөөс АНУ-аас түрүүлсэн аж. Гэвч нэгэн чухал үйл явдлын улмаас нөхцөл байдал өөрч­лөгдсөн. 2024 онд АНУ-д төдийгүй манай гар­гийн оршин сууг­чид сар луу хүн нисгэж, эх дэлхийдээ амжилт­тай буцаж ирсний 55 жилийн ойг тэмдэглэв. Манай үеийнхний соёл иргэншил бий болохоос олон жилийн өмнө хүн төрөлхтөн мө­рөөдлөө бие­лүүлж, 1969 оны долоодугаар са­рын 20-нд өөр гарагт хөл тавилаа. Дэлхийгээс 380 мянган километр зайд байх сарны гадаргад хүн гишгэв. 1969-1972 онд Америкийн 12 хүн са­ран дээр буулаа. Энэ хүртэл сансар огторгуйд ЗХУ тэргүүлж, анхны хиймэл дагуулаа хөргөж, сан­сарт анх хүн нисгэсэн. Бас анхны эмэгтэйг сан­сарт нис­гэж, задгай сансарт анх хүн гаргаж, өөр га­раг дээр анхны аппаратуудыг буулгасан юм. Тийм болохоор дээрх алхмыг ЗХУ л эхлээд хий­нэ гэж дэлхийн хү­мүүсийн ихэнх нь бодож бай­лаа. 
“Apollo” аппарат шатсанаас хойш бүх юм то­дорхой болж, ЗХУ эхэлж саран дээр хүн буулгана гэх болсон байна. Гэвч санаснаар болсонгүй.Яа­гаад, юу болов? Үүний хариулт нь хүмүүсийн дий­лэнх нэрийг нь олон сонсоогүй Сер­гей Ко­ролёв гэдэг хүнд байлаа. 
Сансрын нислэг нь агаарт нисэхээс ялгаатай. Энэ нь юуны урьд газрын атмосферээс тасарсан нөх­цөлд сансрын хөлгийг хөдөлгөх түлш бий бол­гох, хөлөг удаан хугацааны туршид нисэх­дээ хурдаа тасралтгүй нэмж байх чадвар бий бол­гохтой холбоотой. Мөн санс­рын нисэгчийн аюул­гүй байдал, нислэгийн үед ямар ч тем­пе­ратурт, даралт ямар ч хэмжээгээр унахад түүнийг тэсж үлдэх материал бий болгох, нарны болон сансар огторгуйн радиацаас хамгаалах зэрэг асуудлыг шийд­вэрлэхэд ач хол­бог­дол­той юм. Эхний ша­танд энэ ажилд ердөө онол­чид л оролцож байв. Шингэн түлшээр нисэх анхны пуу­жинг бү­тээсэн Роберт Годдард, нисэх онгоц, түүний хө­дөл­гүүрийн төслөөс ажлаа эхлээд, сүүлдээ пуу­жингийн техник рүү шилжиж,  хөдөлгөөний онолыг нь хөгжүүлэх болсон Роберт Эно-Пельт­ри, пуужингийн хөдөлгүүр, шингэн түлш хэрэг­лэх пуужин бий болгож хөөргөсөн Гер­ман Оберт гэх ХХ зууны эхэн үеийн алдарт­нуу­дын нэ­рийг энд дурдаж болно. Гэхдээ пуужингийн түлш, жин, татах хүч болон зардлын хоорондын суурь холбоог тогтоосон Константин Циол­ковс­кий тэдний бүгдийнх нь эхэнд бичигддэг аж. Бусад сэт­гэгчийн ажилтай харьцуулбал Циол­ковс­­кийгийн түрүү үеийн бүтээлүүд цаашдаа сансрын нис­лэгүүд, сансар эзэмшихэд ихээхэн нөлөө үзүүл­жээ. Годдард америк, Эно-Пельтри франц, Оберт герман хүн байв. Циолковский бүх амьд­ралаа Москва, түүний орчинд өнгөрөөсөн. Эх­лээд тэрбээр Орост, Октябрын хувьсгалаас хойш ЗХУ-д амьдарч, 1935 онд нас барсан ч  Оросын эр­дэмтдэд хувьд шинжлэх ухааны асар их ач хол­богдолтой өв үлдээсэн юм. 
Сергей Королёв эхлэн туршигч байсан бөгөөд Ангараг гараг руу зүглэхийг мөрөөдөж 1933 онд Зөвлөл­тийн шингэн түлштэй болон холимог хөдөлгүүр­тэй анхны пуужинг хөөргөж байлаа. Ха­рам­сал­тай нь, 1938 онд Сталины хэлмэг­дүү­лэл­тийн золиос болов. Түүнийг шоронд хорьж, 1944 он хүртэл дэлхийн II дайны ихэнх хугацааг тэнд өнгөрөөв. Дайн дууссаны дараа АНУ, ЗХУ-ын сансрын хөтөлбөр олзлогдсон герман мэргэжилт­нүүдийн оролцоотойгоор өргөжсөн байна. Ту­хайн үед шилдэг герман мэргэжилтнүүдийн ихэнх нь, “Фау-2” пуужингийн олонх нь АНУ-д очих зав­­шаан тохиосон. Гэхдээ “Фау-2”-ыг үйлд­вэр­лэсэн газрын зураглалыг оруулаад Германы олон баримт ЗХУ-д олдсон байв. Түүнээс гадна нөлөө бүхий эрдэмтэн Гельмут Греттрупийг ЗХУ-д шил­жүүлж авч чаджээ. Түүнчлэн Циолковскийн үл­дээсэн өв эхний үеийн давуу байдлыг Зөв­лөл­тийн­хөнд олгосон аж. Эцэст нь “Фау-2”-ын гер­ман технологи, Циолковскийн онолын бүтээ­лүүд, оюун ухааны хүч, Королёвын төсөөлөл нийлсэн нь сансар судлалд ЗХУ амжилт олох гайхам­шигт жор болсон байна. 
Шоронгоос суллагдсаны дараа Королёвын алдар нэр цойлох нь тэр. 1945 онд түүнийг улаан армид аваачин хурандаа цол өгч, пуужингийн хөдөлгүүр зохион бүтээх ажилд тэр даруй оруу­лав. Тэр ондоо “Фау-2” пуужингийн технологийг нөхөн сэргээхэд туслуулахаар түү­нийг Герман руу явууллаа. 1946 онд Королёвыг герман мэр­гэ­жилтнүүдийн бүлгийн удирдагчаар томилсон бөгөөд үүнд Греттруп орсон байв. Энэ бүлэг пуу­жин бүтээх үндэсний хөтөлбөр боловс­руулах үүрэг хүлээжээ. Алсын тусгалт пуужингийн ерөн­хий зохион бүтээгчээр Королёвыг томилж, 1947 он болоход тус бүлэг тусгалын хувьд “Фау-2”-той дүйцэх “Р-1”-ийг нэгэнт хөөргөж амжсан байв. 
Мэдээж АНУ ч үүнтэй төстэй ажил хийж л байлаа. Тухайлбал, дайны дараа герман­чуу­дын төсөлд үндэслэн бүтээсэн “Фау-2” пуу­жин­гуу­даа америкчууд 1940-өөд оны эцсээр Нью-Мек­сико муж улсын Уайт-Сэндс тал­бай­гаас хөөр­гөв. 1947 онд Королёвын бүлэг “Р-1” пуу­жин­гийнхаа бүтцийг сайжруулж, түүний туулах зайг уртасгаж, байл­дааны хошуугаар ашиглахад төвөггүй болгож чад­жээ. “Фау-2” эх хувилбартай харь­цуулбал холч чадал нь хоёр дахин нэмэгдсэн, тусгал нь ч сайжирсан Королёвын бүтээсэн “Р-2” пуужинг ЗХУ 1949 онд хөөргөж туршив. Энэ үед Королёв дараачийн ажлаа нэгэнт төлөвлөчихсөн, 3000 кило­метр хол зайд тусах “Р-3” пуужингийн шинэ төслийг бүр 1947 онд санал болгож байжээ. Энэ нь Москвагаас Британи хүрэх чадалтай гэсэн үг. Пуужингийн техникийг боловсронгуй болгох ажил Королёвын удирдлагад эрчимтэй урагшилж байлаа. Зөвлөлт тив алгасах “Р-7” гэдэг баллистик пуужинг дэлхийд анх удаа 1957 онд амжилттай туршив. Энэ пуужин 7000 километр зайг туулах чадалтай, ашигтай ачаалал нь 5.4 тонн байжээ. Уг пуужингаар Зөвлөлтийн атомын бөмбөгийг Санкт-Петербургээс Нью-Йорк хотод хүргэж цо­хилт өгөх боломжтой байлаа. Энэ ололт амжилт Ко­ролёвыг ЗХУ даяар алдаршуулж, түү­нийг бү­рэн цагаатгаж, “Р-7”-г сансрын хөлөг хөөр­гөхөд ашиг­лахаар болсон байна. 
Гэтэл коммунист нам энэ ажлыг нь төдийлөн сонирхсонгүй. Харин сансрын хөлөг хөөргөхөд зориулж хэд хэдэн сая ам.долларын хөрөнгө оруу­лах тухай асуудлыг Америкийн хэвлэл мэдээл­лийн хэрэгслүүд бичээд эхлэхэд нь Королёв энэ бо­ломжийг ашигласан. Ингээд “Дагуул-1”-ийг бий болгож хөөргөхөд ердөө сар хүрэхгүй хугацаа зар­цуулав. Ийнхүү сансрын эрин албан ёсоор 1957 оны аравдугаар сарын 4-нд эхэлжээ. Газрын татах хүчийг давж, дэлхий орчмын тойрог замд хүн тө­рөлхтөн гарахад Королёвын зохион бүтээсэн пуужингууд тусаллаа. Зохион бүтээгчийн ам­жил­тыг дэлхий дахин хүлээн зөвшөөрсөн тул олон улсын хэмжээнд ч түүнийг хайхрахгүй байх аргагүй байв. Сар ч болоогүй байтал “Дагуул-1”-ээс зургаа дахин хүнд “Дагуул-2” хөөрч, 1958 оны тавдугаар сард хөөргөсөн энэ хөлөг Зөвлөлтийн сансрын хөтөлбөрийн боломжийг харууллаа. 
Королёв цаашлаад илүү том зорилго болох сарыг онилоод байв. Ачааг тийш нь тээхэд “Р-7”-г ашиглахаар эхлээд шийдэж, задгай сансрын нөх­цөлд гаргахаар төсөөлөн пуужингийн дээд хэсгийг өөрчилжээ. Энэ бол ийм зорилгоор бүтээсэн анхны пуужин байлаа. 1959 оны есдүгээр сарын 14-нд “Луна-2” нь амжилтад хүрч саран дээр очсон дэлхийн анхны хиймэл дагуул болсон юм. Үүнээс сар хүрэхгүй хугацаа өнгөрөхөд “Луна-3” хөлөг сарны цаад талын зургийг анх удаа авлаа. Сансар судлалд ЗХУ шинэ өндөрлөгт хүрч, АНУ ч түүнээс хоцрохгүйг хичээж байв. Королёв улам цаашилж бүтээсэн аппаратуудаа саран дээр зөөлөн буулгахыг хүсэж, улмаар Ангараг, Сугар гаргийг бодох болсон аж. Гэлээ ч  түүний хамгийн том мөрөөдөл нь сансар огторгуй руу хүн нисгэж, пуужингуудын хүрсэн орчинд хүн аваачих байв. 
Зөвлөлтийн сансрын “Восток” хөлөг бүтээх төс­­лийн хүрээнд 1958 оноос эхлэн Королёв су­дал­­гаа хийж, бүрэн автомат буулгагч аппарат бий болгож, түүндээ зориулалтын хувцастай хүн суул­гах боломжийг боловсруулав. 1960 оны тав­дугаар сард хүнгүй туршилтын загвар хөөргөж, дэлхийг 64 удаа тойрууллаа. 1960 оны наймдугаар сарын 19-нд дэлхий орчмын тойрог замд хоёр нохой хөөргөж, эсэн мэнд эргэж ирүүлжээ. Энэ бол амьд амьтан сансарт хөөргөж, буцааж ирүүл­сэн анхны тохиолдол. Королёвын засаж, сайж­руулсан “Р-7” пуужин 1961 оны дөрөвдүгээр са­рын 12-нд дэлхийн татах хүчийг давж гарсан, дэл­хийн орчмын тойрог замд орсон анхны хүн Юрий Гагариныг тээж сансар өөд хөөрлөө. Ко­ро­лёвын ажиглалт дор “Восток” хөлгийн дараа­чийн нислэгүүд анхны эмэгтэй нисгэгч Валентина Терешковаг сансарт илгээсэн билээ. 

Дараа нь Королёв хэд хэдэн нисэгчийг сан­сарт авч гарах, эцэст нь саранд хүрэх “Восход” хөтөлбөрийн ажилд оров. Хэт хүнд ангиллын “Н-1” пуужин тээгч бүтээх ажлыг Королёв 1961 онд эхлүүлж, түүн дээр шингэн түлштэй “НК-15” хөдөлгүүр байрлуулсан байна. “Н-1” пуужинд гурван хүнтэй баг суулгаж, буцаж ирэхдээ зөөлөн бууж, нэг үгээр ЗХУ сансрын өрсөлдөөнд дараачийн алхмаа хийхэд бэлэн болж байлаа. Владимир Комаров, Борис Егоров, Константин Феоктистов гэх Зөвлөлтийн гурван нисэгчтэй баг 1964 оны аравдугаар сарын 12-нд “Восход-1” хөлгөөр сансарт хөөрч, дэлхийг 16 удаа тойров. Таван сарын дараа “Восток-2” хөлгөөр хөөрсөн Алексей Леонов хүн төрөлхтний түүхэнд анх удаа задгай сансарт гарлаа. Дараачийн алхам нь сар. Королёв үүнд бэлэн байв. Хрущёвыг огцорсны дараа 1964 онд Королёвыг сансрын хөтөлбөрийг биечлэн хариуцагчаар томилж, уг хөтөлбөрийн хүрээнд 1967 оны аравдугаар сард саран дээр буухаар урьдчилан төлөвлөв. Энэ үйл явдал Октябрын хувьс­галын 50 жилийн ойд зориулагдах байлаа. Санс­рын багийг са­ранд хүр­гэх “Союз” хөлөг, да­гуулын гадаргад зөө­лөн буух “Луна” ап­па­ратын төслийг Королёв боловс­руулж эхэлжээ. Түүнч­лэн Ангараг гарагт хүн аваачих Циол­­ковс­кийгийн мөрөөдлийг хэрэгжүүлэхийг эр­мэлздэг байсан ч түүнийгээ биелүүлэх ерөөл­гүй байж. 
Мэс засал хийхээр Королёвыг 1966 оны нэг­­дүгээр сарын 6-нд эмнэлэгт хэвтүүлэв. Эмч нарын хэлснээр бүдүүн гэдэсний хавдар хүн­дэрсний улмаас ес хоногийн дараа Королёв амьсгал хураасан. Гэхдээ энэ үхлийн шалтгааны тухай одоо хэр нь эргэлзээ байдаг юм билээ. Королёвыг амьд байхад Михиал Янгель, Вла­димир Челомей, Валентин Глушко зэрэг өр­сөл­дөгч зохион бүтээгчийн зүгээс ажилд нь саад хийх гэсэн оролдлого гарч байсан гэдэг. Ко­ро­лё­выг залгамжлуулахаар Василий Ми­шинийг сон­­гов. 1967 онд сар луу хүн илгээж, 1968 онд тэнд хүн буулгах зорилгод хүрэхийн тулд Ми­шинд асар их дарамт үзүүлж байжээ. Бүхээгт нь Комаров суусан “Союз-1” хөлгийг 1967 оны дө­рөв­дүгээр сарын 23-нд хөөргөсөн нь Королёвыг нас барсны дараах анхны үйл явдал байв. Төслийн ин­женерүүдийн мэдээлснээр зохион бүтээх үйлд­лийн 203 алдаа, дутагдал байсан ч хөлөг хөөрч, тэр даруйд нь доголдол илэрчээ. Юуны түрүүнд нар оруулах нэг хаалга нээгдээгүйгээс хөлөг эр­чим хүчээр дутагдаж эхэлсэн байна. Дараа нь хэд хэдэн төхөөрөмж жагсаалаас гарсан тул “Союз-1”-тэй залгагдах байсан “Союз-2”-ыг хөөр­гөхийг зогсоов. Дэлхийг тав тойрсны да­раа “Союз-1” хөлөг дэлхийн атмосферт орж ирэв. Гэ­тэл шүхэр нь нээгдсэнгүй, Комаров нөөц шүх­рийг ажиллуулах гэсэн ч бас дэлгэгдсэнгүй. Ко­ролёвын халааг авсан хүний удирдлагаар хийсэн анхны нислэг аймшигтай сүйрлээр төгсөх нь тэр. Энэ нь сансрын бүх хөтөлбөрийн түүхэнд хүний амь үрэгдсэн эхний тохиолдол юм. 
Ийм тохиолдол цаашдаа газар авч, сансарт ниссэн анхны хүн Гагарин 1968 онд туршилтын нислэг хийж байгаад эмгэнэлтэйгээр амиа алдсан. 1969 оны туршид Зөвлөлтийн сансрын хөтөлбөрт нүгэл нүүрлэсэн гэж хэлж болно. Королёвын үхэл, түүнийг залгамжлагчдын бүтэлгүйтэл нь ЗХУ сансрын өрсөлдөөнд тэргүүллээ алдах, цаашдаа саран дээр хүн буулгах зорилтоо биелүүлж чадаагүйн зайлшгүй шалтгаан болсон юм. Королёвын эрүүл мэнд санаанд оромгүйгээр муу­даж, эгзэгтэй үед тэрбээр амьсгал хураа­гаа­гүй­сэн бол түүх одоогийнхоос өөр байж ч мэдэх юм. Эцэст нь хэлэхэд, нэр хүндтэй хурц тод удирдагч нэг байхад л аливаад шийдвэрлэх хүчин зүйл, амжилт олохын ч, алдаа гаргахын ч эх үндэс болдог аж.