Монгол Улс хувийн өмчийг үгүйсгэдэг социалист нийгмээс 1990-ээд оны эхээр өөрийн эрхгүй салахад хүрсэн юм. Тэгээд хувийн өмчид суурилсан, чөлөөт зах зээлийн эдийн засагтай, ардчилсан улс төрийн бүтэцтэй нийгэм рүү шилжих сонголт хийгээд хориод жилийн нүүр үзэж байна.
Бид өмнө нь 80-аад жил үгүйсгэж, буруутгаж харааж байсан ч хувийн хэвшлийг хүлээн зөвшөөрч, шинэ Үндсэн хуульдаа “Монгол Улс дэлхийн эдийн засгийн хөгжлийн түгээмэл хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлогт нийцсэн олон хэвшил бүхий эдийн засагтай байна. Төр нь нийтийн болон хувийн өмчийн аливаа хэлбэрийг хүлээн зөвшөөрч, өмчлөгчийн эрхийг хуулиар хамгаална” гэж заасан юм.
Хувийн өмч нь эдийн засаг, нийгмийн харилцааны хөрс учир түүнийг хамгаалах нь ардчилсан нийгэмд хүний эрх, аюулгүй байдал, эрх чөлөөг хамгаалахтай яг адилхан чухал аж. Хувь хүн энэ бүхнийг хийх боломжгүй учир тэр үүргийг гүйцэтгэх ёстой хууль тогтоох, гүйцэтгэх, хянах гурван бүрэлдэхүүн хэсгээс бүрддэг төр засаг гэдэг институцийг ажиллуулах зорилгоор иргэд хамтраад, шударга, ардчилсан, нээлттэй сонгуулиар аль нэгэн улс төрийн намд тодорхой хугацаагаар итгэн даалгадаг.
Төр засаг хувийн өмчтэй бүх хүнээс татвар авч, тэр хамгаалах үүргээ гүйцэтгэдэг бөгөөд бусад улс оронтой харилцах, худалдаа хийх, хүн, хөрөнгө солилцох дүрэм журмаа тохирч хэрэгжүүлэхэд хяналт тавьдаг.
Мөн өөрийн өмчгүй, өвдөж зовсон, ядуу хүмүүсийг халамжлах, иргэддээ боловсрол олгох, эмчилж асрах зэргээр хүн бүрт ижил тэгш боломж олгох үүргийг орчин цагийн төр засаг хүлээдэг.
Иргэн бүр хувийн өмчтэй болж, хувийн өмчөө эргэлтэд оруулан, өөрт ашигтай, гэхдээ нийтийн хөрөнгө, ашиг сонирхлыг хөндөхгүйгээр бусдад хэрэгтэй үнэ цэнэ бүтээж борлуулах замаар өмч хөрөнгөө арвижуулах эрхтэй.
МОНГОЛЫН ШИЛЖИЛТ
Гэтэл 1990-ээд оноос Монголын төр засгийн байгуулалд орсон хүмүүс төрийн тэр хамгаалах үүргийг яваандаа мартаж, эрх мэдлээ урвуулан ашиглаж, хувийн хэвшлийн бүтээсэн үнэт зүйлээс татвараас гадна шан харамж авч эхэллээ.
Заавал шаардлагатай биш атал түмэн олон зөвшөөрлийг бодон олж, өөрсдийнх нь гарын үсэггүй бол хувийн хэвшлийн бизнесийг гацаах хэмжээнд дарамталдаг болов. Хил гаалиар оруулж ирж буй барааг үзэж, татварын түвшнийг үзэмжээрээ тогтоож байсан учир эндээс томоохон баячууд төрж гарлаа. Гаальд ажиллах бол “нэр төр”-ийн хэрэг болж хувирав.
Хувийн хэвшил өөрийн жамаар өсөж өндийн, зах зээлийн хэмжээ, эргэлт ч нэмэгдэж, Монгол Улс өргөн хэрэглээний бараагаар хот, хөдөөгүй бүрэн хангагдлаа. Хувийн бизнес өргөжиж, хүн бүр боломжтой бүх бизнес эрхэлж, юуны түрүүнд худалдаа наймаа хийж, хөрөнгө хуримтлуулахын хэрээр төрөл бүрийн үйлдвэрлэл явуулж эхлэв. Төрийн өмчийг нийтэд хувьчилсан ч төдөлгүй цөөхөн хүний гарт хувьцаа нь төвлөрлөө.
Бүх төрлийн бизнест төр оролцож, төрийн албан хаагчид ч хувьдаа ашиг хайдаг болсон нь Монгол Улсад авлигын үндэс суурийг тавьсан юм. Энэ бүхнийг таслан зогсоох үүрэгтэй улс төр, эдийн засгийн байгууллын удирдлагууд дөрвөн жил тутмын сонгуулиар солигддог учир авлигыг таслан зогсоохын оронд өөртөө ашигтайгаар хөхүүлэн дэмжих боллоо.
Улс төрийн намууд сонгуульд ялбал ямар том эрх мэдэл гартаа авч болдгийг мэдэхийн хэрээр нийтийн засаглал улам бүр авлигажиж эхлэв. 2000 онд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж, хууль тогтоогчид өөрөө хуулиа хэрэгжүүлэх болсноор авлигыг хуульчилж орхив.
Эдүгээ намууд төр засгийн бүтцийн бүх албан тушаалыг, түүний дотор гадаадад суугаа ЭСЯ-дын бүх түвшний албан тушаалыг тодорхой үнэлэн, намдаа өгсөн хандивын хэмжээгээр борлуулдаг болжээ. Намын санхүүжилт нэрээр мөнгөтэй бол Монгол Улсын аль ч салбарын бүх эрх мэдлийг нэг хүн, түүний компанийн эрх мэдэлд хууль ёсоор өгчихөж байна.
Авлига газар авсан тухай, мөн нийгмийн хөгжлийн чөдөр тушаа болж байгаа, хувийн хэвшлийн чөлөөт өрсөлдөөнийг боогдуулж байгаа тухай нийгэм даяар шуугих болсон ч түүнийг зогсоож чадалгүй 2010-аад онтой золгов. Авлигын хамрах хүрээ аль нэг албан тушаал, улс төрийн намаас ч өргөн болж ирлээ.
Одоо аливаа нэг авлигын хэрэг олон яам, газар, Засгийн газар дамжин яригдахаар өргөн хүрээтэй болж, төр засгийн эрхийг ээлжлэн, эсвэл хамтран барьж буй АН болон МАН-ын удирдлагууд бүх түвшиндээ харилцан бие биенээ барьцаалсан учраас авлигыг таслан зогсоож чадахаа больжээ. Авлига хэмээх хорт хавдар Монголын төр засгийн бүх биеэр, бүх чиглэлд эрчтэй тархаад байна.
АВЛИГЫН ШИНЭ ҮЗЭГДЭЛ
Өдгөө авлигын цар хүрээ улам бүр томорч, эдүгээ ганц хүн Монгол Улсын олонх салбарт өөрийн эрх мэдлийг тогтоох түвшинд хүрсэн аж. Сүүлийн хэдэн жил улс төрийн хүрээнд нэрийг нь шивнэж ярих болсон энэ хүний тухай УИХ-ын дэд дарга Ц.Нямдорж өнгөрсөн долоо хоногт хэвлэлийн хурал хийж мэдээлэв. Төрийн эрх мэдлийг барьж буй төрөлх МАН-аасаа түрүүлж дуугарлаа гэж банга хүртээд байгаа ч нэртэй юмыг нэрээр нь хэлж, тодорхой тоо баримттай ярьж буй ганц нэг хүн энэ намд байгаа бололтой. Зөвхөн Монголд л шударга ёсны тухай ярьж болох эрх чөлөө цаашид хэр удаан үргэлжлэх нь тодорхойгүй байна.
Монгол Улсын хамгийн хүчирхэг, хамгийн баян, тэгээд хамгийн нууц ноёноор Худалдаа хөгжлийн банкны ТУЗ-ийн дарга Д.Эрдэнэбилэг гэдэг эрхэм тодров. Сүүлийн үед энэ хүний тухай уламжлалт хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд болон нийгмийн сүлжээгээр маш олон мэдээлэл цацагдаж буй бөгөөд таамаг гэрэл зураг хоёрхон олдсон, түүний мөн биш эсэхэд хүмүүс эргэлзэж байгаа нь тэр ямар нууцлаг хүн болохыг нь баталж байна. Түүнтэй холбоотой бүх мэдээллийг нь нэгтгэн харвал энэ хүн Монгол Улсын хамгийн том арилжааны банкны дийлэнх хувьцааг гадаад дахь өөрийн нэр дээр бүртгүүлсэн компаниудаар дамжуулан эзэмшдэг учир Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн даргаар нь ажилладаг юм байна. Тэрбээр мөн одоогийн УИХ-ын дарга М.Энхболд Улаанбаатар хотын дарга байхдаа нийслэлчүүдийн нийтийн хөрөнгөөр анх байгуулсан “Улаанбаатар” банкны 99 хувийн хувьцааны эзэн болжээ.
УИХ-ын дэд дарга Ц.Нямдоржийн мэдэгдсэнээр энэ хүн бас Худалдаа хөгжлийн банкаар дамжуулан “Дарханы хар төмөрлөгийн үйлдвэр”, Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэрт “Эрдэнэт үйлдвэр”, “Монголросцветмет”-тэй ижил аргаар хяналтаа тогтоосон, цаашид “Багануур”, III, IV дулааны цахилгаан станцыг ийм аргаар эрхшээлдээ оруулах бэлтгэлээ хангаж байна” (Өдрийн сонин, 2016.10.03-ны дугаар). Тус банк нь “Bloomberg” компанид өндөр төлбөр төлж, нэрийг нь ашиглан, дэргэдээ “Bloomberg Mongolia” телевиз ажиллуулж, дээр нь “Forbes Mongolia” сэтгүүлийг худалдан авчээ. Мөн “Засгийн газрын мэдээ” нэртэй сонин гаргах болсон нь гадаад ертөнцөд Монголын Засгийн газрын албан ёсны сонин гэх төөрөгдлийг бий болгов. Энэ бүх үйлдэл үнэн бол бид эдийн засгийн бараг бүх салбарыг гартаа атгасан, Монголын ардчиллын бас нэг шинэ, Эрдэнэбилэгизм хэмээх үзэгдлийн гэрч болж байна.
ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ҮГЭЭ ХЭЛЭХ БОЛООГҮЙ ЮҮ
Худалдаа хөгжлийн банкны захирал Монголын улс төр, эдийн засагт хамгийн том нөлөөтэй гэдгийг МАН ба АН-ын удирдлагууд, УИХ-ын гишүүд нийтэд мэдэгдэхээсээ ч цэрвэх болжээ. Улс төрийн намуудын хандив нууц учир тэдний хэн нь хэдий хэмжээний санхүүжилт авч, сонгуульд оролцсон нь одоохондоо ил тод биш юм. Нөгөө авлигыг бууруулах, төрийг шилэн данстай болгох тухай хамгийн их ярьдаг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ч хүртэл “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн хувьцааг оросууд зарсан тухайд бүр таг чиг. Монголын иргэд бид Эрдэнэтийн хувьцаагаа оросууд таны зөвшөөрөлгүйгээр хэн нэгэнд зараагүй гэдгийг ойлгочихоод л байгаа. Манай Ерөнхийлөгч Оросын Ерөнхийлөгч В.Путинтэй 2016 оны зургадугаар сарын 20-нд Ташкентад уулзсанаас хойш энэ наймаа бодитоор хэрэгжсэнийг харж л байна.
Зах зээлийн нийгэмд хэн нэг хүнийг, аль нэг компанийг хүчирхэг болохыг дэмждэг ч зөвхөн аль нэг компанийн үнэмлэхүй монополь тогтохоос заавал сэрэмжлэн зогсоодог. АНУ-д гэхэд Рокфеллерийн “Стандарт ойл” компанийг жижиглэн задалж, Б.Гейтсийн “Майкрософт” компанийг торгон, үйл ажиллагааг нь хязгаарлаж байсан юм. Учир нь монополь компани монополь үнэ тогтоосноор зах зээлийн чөлөөт өрсөлдөөнийг алдагдуулан, эдийн засгийн хөгжил дэвшилд сөргөөр нөлөөлдөг. Монгол шиг залуухан ардчилалд төр, бизнесийнхэн холилдсон авлигаа зогсоож чадахгүй бол чөлөөт өрсөлдөөнийг бий болгох ч аргагүй гэдгийг хүн бүр анхаарах цаг иржээ.
